Ανατολή με το τέρας της θάλασσας

Πολιτικό, ερωτικό μυθιστόρημα μέσα σ' ένα κλίμα προδοσίας στην Ιρλανδία της εποχής του Πολέμου. Ένα σύγχρονο μυθιστόρημα μαθητείας, όπου η ελπίδα διασταυρώνεται κάθε στιγμή με την διάψευση της, το πάθος συναντά τον έρωτα, η παιδική ηλικία εκβάλει σε μια εφηβεία που είναι υποχρεωμένη να συλλαβίσει σε καιρούς ανάγκης. Η πανωλεθρία λοιπόν τρέφεται από τη ζωή μας; Όχι μας λεει ο Νιλ Τζόρνταν. Γιατί η ζωή, η ελπίδα και η διάψευση έχουν δρόμους ανεξερεύνητους, οι αγαπημένες παρουσίες και οι τρυφερές απουσίες μιας δικής τους δικαιοσύνης. Ένα αινιγματικό μυθιστόρημα, μια λαχανιασμένη ανάσα, για μια λησμονημένη άνθηση, αλλά και για τα έργα για τα οποία γεννηθήκαμε, τα τολμήσαμε, τα κάναμε πράξη.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Νιλ Τζόρνταν, ο σκηνοθέτης της «Μόνα Λίζα» και άλλων γνωστών ταινιών, γεννήθηκε το 1951 στο Σλίγκο και σπούδασε στο University College του Δουβλίνου. Το πρώτο του βιβλίο Νύχτες στην Τυνησία (Night in Tunisia and Other Stories, 1976) είναι μια συλλογή διηγημάτων με υποβλητική ατμόσφαιρα και τολμηρή θεματολογία που παίζει με τα λογοτεχνικά είδη και εντάσσεται στο μεταμοντέρνο κλίμα της γραφής της δεκαετίας του '70. Ιστορίες εφηβείας, στην Ιρλανδία του '50 και του '60, σε ένα περιβάλλον καταπιεστικό και μελαγχολικό. Σχέσεις ανολοκλήρωτες, ερωτικές εμμονές, άνθρωποι απόμακροι και ενοχικοί.

Ο τίτλος της συλλογής προέρχεται από τη σύνθεση «Night in Tunisia» του Τσάρλι Πάρκερ. Ο ήρωας, στην ομώνυμη ιστορία, ακούγοντας τον δίσκο μέσα στο μίζερο δωμάτιό του φαντάζεται ένα τοπίο λουσμένο στο κίτρινο φως. Στην ιστορία «Μια αγάπη» ένας άνδρας συνοδεύει στα λουτρά μια γυναίκα των εφηβικών του χρόνων προσπαθώντας να δικαιολογήσει τον τότε έρωτά του μέσα από τη φθορά του χρόνου. Η απόδραση όμως των ηρώων δεν γίνεται ποτέ χωρίς κόστος, το ίδιο και η ερωτική τους ολοκλήρωση. Η συλλογή διηγημάτων κέρδισε το βραβείο Μυθοπλασίας της εφημερίδας «Guardian». Ακολούθησαν τα μυθιστορήματα The Past (1980) και Το όνειρο ενός τέρατος (The Dream of a Beast, 1983).

Το όνειρο ενός τέρατος είναι ένα πυκνό και αινιγματικό βιβλίο. Ένας άνδρας χωρίς όνομα, σε μια πόλη πλάι στη θάλασσα που δεν κατονομάζεται, αρχίζει να αντιλαμβάνεται κάποιες αφύσικες αλλαγές στο σώμα του που οφείλονται στην τρομακτική ζέστη που κατακλύζει από παντού την περιοχή. Οι τρόποι και οι συνήθειες των ανθρώπων αλλάζουν δραματικά. Τα φυτά και το περιβάλλον αλλοιώνονται. Ο λόγος και η επικοινωνία των ανθρώπων οδηγούνται σε πλήρη ασυναρτησία. Ο άνδρας τρομάζει βλέποντας τον εαυτό του στον καθρέφτη και τυλίγεται με επιδέσμους για να μην προκαλεί τρόμο και στους άλλους. Όταν θα φύγει από το σπίτι του αρχίζει να περιπλανάται στον κόσμο παρέα με ένα νεαρό αγόρι. Πετάνε, κολυμπάνε, ώσπου το αγόρι αρρωσταίνει και αυτός το αφομοιώνει στο σώμα του. Είναι εμφανής σε αυτή τη σουρεαλιστική αφήγηση ο τρόμος της σωματικής μετάλλαξης. Το πέρασμα σε μιαν άλλη ταυτότητα. Όπως ο Γκρέγκορ στη Μεταμόρφωση του Κάφκα, έτσι και εδώ ο χαρακτήρας που υφίσταται την αλλαγή είναι ένας άνδρας. Ο πληγωμένος και ανασφαλής άνδρας συναντάται σε όλα τα βιβλία του Τζόρνταν.

Με το μυθιστόρημα Ανατολή με το τέρας της θάλασσας (Sunrise with a Sea Monster, 1994) ο συγγραφέας επανέρχεται στη «ρεαλιστική» αφήγηση με πρωταγωνιστή έναν ιρλανδό φυλακισμένο του ισπανικού εμφυλίου πολέμου στη δεκαετία του '30. Στο πρώτο μέρος ο αφηγητής, ο Ντόναλ, μέσα από το στρατόπεδο όπου κρατείται στην Ισπανία και με τη βοήθεια της μνήμης του, επανέρχεται στη θάλασσα της Ιρλανδίας, στις παλίρροιες και στα χαμηλά σύννεφα, θυμάται τον θάνατο της νεαρής μητέρας του, τη δασκάλα του πιάνου, τη Ρόουζ, καθώς και την παράξενη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στον έφηβο εαυτό του, στη δασκάλα και στον πατέρα του που αργότερα θα παντρευτεί τη Ρόουζ. Ο Ντόναλ, αφού γίνει μέλος μιας φράξιας του Δημοκρατικού Κινήματος, θα πάει στην Ισπανία για να πολεμήσει στον εκεί αντιφασιστικό αγώνα.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου ο Ντόναλ απευλεθερώνεται, ύστερα από ενέργειες της Ρόουζ, και επιστρέφει στην Ιρλανδία. Ο πατέρας του έχει υποστεί εγκεφαλικό και είναι καθηλωμένος σε καροτσάκι. Ο Ντόναλ βγάζει συχνά τον πατέρα του βόλτα στην παραλία προσπαθώντας να του μιλήσει, δεν υπάρχει όμως καμία ελπίδα. Η Ρόουζ εξακολουθεί να θέλει τον Ντόναλ. Παρ' όλο που έχει εκλείψει ο τρίτος του ερωτικού τριγώνου, η σχέση παραμένει ενοχική και ανολοκλήρωτη. Ο Ντόναλ έχει επίσης να αντιμετωπίσει τους ιδεολογικούς του αντιπάλους και να αποφασίσει αν θα συνεχίσει την επαναστατική του δράση ή θα συμβιβαστεί... Ο Τζόρνταν βυθίζεται με λυρισμό και ευαισθησία σε θέματα βίας, απόρριψης και προδοσίας. Η «παραμυθένια» κατάληξη του μυθιστορήματος, με το φάντασμα και το τέρας της θάλασσας, δίνει μια άλλη διάσταση στους ήρωες του βιβλίου αλλά και στην ποιότητα της γραφής του συγγραφέα.

Ο Νιλ Τζόρνταν συνεχίζει την παράδοση των μεγαλύτερων σε ηλικία και καλύτερων ιρλανδών συγγραφέων: Γουίλιαμ Τρέβορ (εκδ. Οδυσσέας), Τζον Μπάνβιλ (εκδ. Εστία, Καστανιώτης), Τζον Μακ Γκάχερν (εκδ. Ζαχαρόπουλος), Μπράιαν Μουρ (εκδ. Ψυχογιός). Στη δεκαετία του '80, καθώς οι σημαντικότεροι συγγραφείς της αγγλικής λογοτεχνίας ήταν bi-cultural (Σάλμαν Ρούσντι, Καζούο Ισιγκούρο, Μπεν Όκρι, Κάριλ Φίλιπς), το Λονδίνο κατέστη κέντρο παραγωγής διεθνούς μυθιστορήματος γραμμένου στην αγγλική γλώσσα. Ταυτόχρονα όμως ανθούσε και η τοπική λογοτεχνία με προεξάρχουσα την ιρλανδική. Η Ιρλανδία ανέκαθεν υπήρξε τόπος λογοτεχνικής «εισαγωγής» στην αγγλική γλώσσα, τα τελευταία όμως χρόνια η συμβολή της έγινε πιο δυναμική.

Οι ιρλανδοί συγγραφείς, πέρα από τη λογοτεχνική και ποιητική τους παράδοση, είναι φορείς της διαταραγμένης ιστορίας της χώρας τους για την ανεξαρτησία και του συνεχιζόμενου διχασμού στον Βορρά καθολικών και διαμαρτυρομένων. Όπως γράφει στο «London Review of Books» του Ιανουαρίου 1999 ο ­κατά τη γνώμη μας­ πολύ καλός ιρλανδός συγγραφέας Colm Toibin (γενν. το 1956), δεν νοείται πλέον αγγλική λογοτεχνία χωρίς την επίδραση της ιρλανδικής και, όπως επισημαίνει ο ίδιος, η ιρλανδική, η εβραϊκή και η gay λογοτεχνία δεν βρίσκονται πια στην περιφέρεια αλλά στο κέντρο ανανεώνοντάς το συνεχώς. Ο Toibin ξεκινάει από τις διαπιστώσεις που έκανε ο Μπόρχες σε ένα δοκίμιό του το 1932 για τη συμβολή του εβραίου καλλιτέχνη στον δυτικό πολιτισμό και του ιρλανδού συγγραφέα στην αγγλική λογοτεχνία: «Ήταν αρκετό το γεγονός να είσαι Ιρλανδός και διαφορετικός». Ακριβώς αυτό ομολογεί και ένας ήρωας του Τζόρνταν: «Καλύτερα να είμαι παράταιρος εδώ παρά να έχω προσαρμοστεί στο Λονδίνο, όπου τα πάθη είναι ορθολογικά».

Τα διηγήματα «Νύχτες στην Τυνησία», η νουβέλα «Το όνειρο ενός τέρατος» καθώς και το βραβευμένο με όσκαρ σενάριο «Το παιχνίδι των λυγμών» (Α Neil Jordan Reader) κυκλοφόρησαν το 1997 σε ενιαία έκδοση του Κέδρου και σε άψογη μετάφραση της Λίλυς Εξαρχοπούλου. Το μυθιστόρημα «Ανατολή με το τέρας της θάλασσας» (Sunrise with a Sea Monster) κυκλοφόρησε τέλος του 1998 στην επίσης καλή μετάφραση της Σοφίας Ανδρεοπούλου.

Ο Νιλ Τζόρνταν απέδειξε ότι η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος μπορούν να συνυπάρχουν διατηρώντας παράλληλα τη «γλώσσα» τους. Ως σκηνοθέτης δεν λογοτεχνίζει στις ταινίες του και ως συγγραφέας δεν γράφει σεναριακά, παρ' ότι η ατμόσφαιρα και η θεματολογία και στις ταινίες και στα βιβλία του αναδύονται από τον προσωπικό κόσμο του δημιουργού τους.

Εκτός από τα πρωτότυπα σενάρια που έγραψε ο ίδιος ο Νιλ Τζόρνταν βασίστηκε και σε βιβλία άλλων συγγραφέων. Σε μια ιστορία της Αντζελα Κάρτερ για την ταινία «Η παρέα των λύκων», στο μυθιστόρημα «Ραντεβού με ένα βρικόλακα» της Ανν Ράις και πρόσφατα στο βιβλίο του ιρλανδού συγγραφέα της νεότερης γενιάς Πάτρικ Μακ Κέιμπ «Ο παραγιός του χασάπη» (εκδ. Εξάντας).

Θόδωρος Γρηγοριάδης, ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-02-1999