Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία

Στη βασανιστική πορεία της εφηβείας ο Στήβεν θα συνειδητοποιήσει το χάσμα που τον χωρίζει από τους άλλους -την οικογένεια του, τους φίλους του, την εκκλησία, το έθνος- και τελικά θα τους εγκαταλείψει. Ο δρόμος του είναι ο δρόμος της αναμέτρησης του εγώ με την αυθεντία και την εξουσία.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η νέα μετάφραση του Πορτραίτου του καλλιτέχνη από τον Αρη Μπερλή επιβεβαιώνει το αδιάλειπτο ελληνικό ενδιαφέρον γύρω από το έργο του Τζέημς Τζόυς. Εκτός από τη μετάφραση του θεατρικού Οι Εξόριστοι (εκδόσεις Μπουκουμάνη) που προηγήθηκε, το 1990 υπήρξε σημαντική χρονιά για τη γνωριμία του ελληνικού κοινού με το έργο του Τζόυς, εφόσον τότε κυκλοφόρησε μεταφρασμένο σχεδόν στο σύνολό του: το Πορτρέτο του καλλιτέχνη (εκδόσεις Γράμματα), Οι Δουβλινέζοι σε μετάφραση Κοσμά Πολίτη (εκδόσεις Γράμματα) και ο Οδυσσέας σε μετάφραση Σωκράτη Καψάσκη (εκδόσεις Κέδρος). Οσο για τα χρόνια που μεσολάβησαν, το εκδοτικό κενό καλύφθηκε από τον Αρη Μαραγκόπουλο και τα τρία βιβλία του για τον Τζόυς (Οδηγίες προς Ναυτιλλομένους, Αγαπημένο Βρωμοδουβλίνο και το πρόσφατο Ulysses, Οδηγός Ανάγνωσης). Το ενδιαφέρον αυτό μπορεί να αποδοθεί στο ότι, αντίθετα με τον Τ. Σ. Ελιοτ, ο μοντερνιστής Τζόυς ταιριάζει περισσότερο στο κλίμα της μεταμοντέρνας εποχής. Αν και ο Τζόυς υπήρξε από τους πρωτοπόρους του νεωτεριστικού κινήματος, η εικονοκλαστική αισθητική του, η πολυσημία της έκφρασης και κυρίως η κριτική που άσκησε - μέσω της ειρωνείας - στην παρακμιακή πορεία του δυτικού πολιτισμού αποτελούν χαρακτηριστικά που δικαιολογούν την κατάταξη του συγγραφέα στην αφετηρία της μεταμοντέρνας σκέψης.

Σωστά ο Αρης Μπερλής στην εμπεριστατωμένη εισαγωγή του επιλέγει την ερμηνεία του Πορτραίτου ως Bildungsroman, δηλαδή ως μυθιστορήματος που καταγράφει «τη σταδιακή ωρίμανση ή άνδρωση του κύριου ήρωα από την παιδική ηλικία μέχρι τη διαμόρφωσή του σε ολοκληρωμένη προσωπικότητα». Αυτού του είδους η ανάγνωση δίνει έμφαση στη διαχρονική πλευρά του έργου του Τζόυς, η οποία, όπως επισημαίνει ο μεταφραστής, «έχει το πλεονέκτημα να ανταποκρίνεται στην επάρκεια και να αγγίζει την ευαισθησία του κοινού αναγνώστη». Ωστόσο η εκτίμηση του έργου του Τζόυς μέσα από το πρίσμα της σύγχρονης εποχής δίνει τη δυνατότητα προβολής άλλων στοιχείων της μυθιστοριογραφίας του, όπως η διακειμενικότητα, η διασπορική ταυτότητα του κειμένου, οι αντιαποικιοκρατικές, αντιεξουσιαστικές απόψεις του συγγραφέα και η προσήλωσή του στο ιδεώδες του διεθνισμού. Το non serviam του Στήβεν Δαίδαλου αναφέρεται στο ιδεολογικό τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια», αλλά αποκηρύσσοντάς το ο ήρωας επιλέγει τη γλωσσική και πολιτική υπέρβαση της εντοπιότητας και της τοπικής ιρλανδικής ιδιαιτερότητάς του, αρνείται την υποταγή στη δυαδική αντίθεση Αγγλίας - Ιρλανδίας και κατευθύνεται προς μια διεθνιστική προσέγγιση βασισμένη στην πολλαπλότητα και στην ετερότητα.

Ο Στήβεν αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα της διατήρησης της ιρλανδικής γλώσσας και του πολιτισμού αλλά δεν παρασύρεται από νοσταλγικές ονειροπολήσεις που συνδέονται με το ένδοξο κελτικό παρελθόν και στηρίζονται σε εθνικιστικά πρότυπα περί φυλετικής καθαρότητας, όμοια με αυτά που έχουν επιβάλει στην Ιρλανδία οι άγγλοι κατακτητές. Στην παγίδα της διπολικής λογικής του κελτισμού έχει πέσει ο συμφοιτητής τού Στήβεν, Ντάβιν, τον οποίο ο ήρωας περιγράφει ως τον νεαρό χωρικό του οποίου η τραχιά φαντασία πλάστηκε «με τα σβησμένα φώτα του ιρλανδικού μύθου». Αυτού του είδους τον ιδεολογικό δογματισμό ο Στήβεν απορρίπτει ως στενοκέφαλο επαρχιωτισμό, ενώ ο ίδιος, όπως άλλωστε και ο Τζόυς, προτιμά να δραπετεύσει προς την Ευρώπη, επιλέγοντας έναν πιο κοσμοπολίτικο, διεθνιστικό προσανατολισμό. Ωστόσο ο συγγραφέας δεν ταυτίζεται εντελώς με τον ήρωά του, καθώς δεν παραλείπει να υπογραμμίσει την αλαζονεία και τον εγωκεντρισμό του Στήβεν, όπως γίνεται φανερό στην αντιπαραβολή των απόψεων του Στήβεν με αυτές του Μακάν, του δημοκράτη συμφοιτητή του, ο οποίος είναι έτοιμος να αφιερώσει «τις δυνάμεις του στην κοινωνική ελευθερία και την ισότητα όλων των τάξεων και των φύλων στις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης». Η ιδεολογική κατεύθυνση του Μακάν έχει βαθιές ομοιότητες με τον πολιτικό διεθνισμό του Τζόυς, όπως ο ίδιος θα τον αναπτύξει στο πρόσωπο του Λεοπόλδου Μπλουμ και στους ουτοπικούς οραματισμούς του περί παγκόσμιας αδελφότητας στη μεταγενέστερη μυθιστοριογραφία του. Αλλά και ο Στήβεν θα πετύχει ένα μεγαλύτερο βαθμό ωρίμανσης, καθώς αντιλαμβάνεται τον επαναστατικό χαρακτήρα της καλλιτεχνικής του δημιουργίας και κατονομάζει τα όπλα που θα χρησιμοποιήσει («σιωπή, εξορία, πονηρία»), λίγο προτού ξεκινήσει να συναντήσει το πεπρωμένο του, το οποίο ο ίδιος ορίζει ως σφυρηλάτηση της «αδημιούργητης συνείδησης» της φυλής του «στο αμόνι της ψυχής» του.

Το κορυφαίο αυτό μυθιστόρημα του Τζόυς ο αναγνώστης είναι σε θέση να απολαύσει χάρη στην εξαιρετική μετάφραση του Αρη Μπερλή, ο οποίος σε γλώσσα ρέουσα - αν και κατά τόπους ιδιαίτερα ελεύθερη - πετυχαίνει να αποδώσει τον ρυθμό και την αίσθηση του ιδιόμορφου τζοϋσικού γλωσσικού ιδιώματος.



Ντόρα Τσιμπούκη (αναπληρώτρια καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 20-01-2002