Μυστικοί της Ανατολής ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Όμως γιατί λέγονται μυστικοί; Όχι βέβαια γιατί κρύβουν κάτι, αλλά γιατί αυτό που οι ίδιοι είναι δεν διδάσκεται: Δε μπορείς να περιγράψεις ή να διδάξεις σε κάποιον την γεύση του κερασιού· πρέπει ο ίδιος να δαγκώσει το κεράσι. Μυστικό είναι, όχι αυτό που φυλάγεται κρυφό, αλλά το από τη φύση του αμετάδοτο.[...]




Κριτική

Οι «Μυστικοί της Ανατολής» πρωτομίλησαν ελληνικά το 1980 και έκτοτε τους είδαμε άλλες τρεις φορές να κυκλοφορούν στη γλώσσα μας. Αισίως βρισκόμαστε στην τέταρτη έκδοσή τους και με χαρά διαπιστώνουμε ότι κάθε νέα έκδοση είναι πλουσιότερη ως προς τις προηγούμενες, τα δε εκεί περιλαμβανόμενα κείμενα εμφανίζονται πάντα πιο δουλεμένα. Από το μέγα πλήθος των φωτισμένων στοχαστών, ποιητών και συνάμα διδασκάλων που δημιούργησαν και εδίδαξαν ανά τους αιώνες ανατολικώς της Ελλάδος επιλέγονται μερικοί μόνο: σούφι, Ινδοί, θεμελιωτές του ταό και συγγραφείς του ζεν. Το δείγμα ωστόσο είναι κάτι παραπάνω από αντιπροσωπευτικό του είδους, αφού μαζί με τους πολύ γνωστούς μας Νασρεντίν Χότζα, Ομάρ Καγιάμ, Μεβλανά Τζελαλεντίν Ρουμί, Ραμπιντρανάθ Ταγκόρ, Λάο Τσε και Κομφούκιο ανθολογούνται και λιγότερο γνωστοί στο ευρύ κοινό διδάσκαλοι, όπως λ.χ. ο Ιμπν ελ Αράμπι, ο Ελ Γκαζαλί, ο Καμπίρ, ο Τσουάνγκ Τσου, καθώς και αρκετοί ανώνυμοι δημιουργοί.


Αναδιφώντας κείμενα του ανατολικού μυστικισμού, είτε πεζά είτε ποιητικά, ανακαλύπτεις ότι η σχεδόν εγγενής βραχύτητά τους αποτελεί και τον κρίσιμο όρο της ειδολογικής τους υπόστασης. Δεν πρέπει ωστόσο να παρανοηθεί η εν λόγω βραχύτητα και να θεωρηθεί ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με κείμενα αφυδατωμένα ή αποστεωμένα. Αντιθέτως μάλιστα! Η απερικόσμητη σοφία που περιέχουν διατυπώνεται σε λίγες αράδες ακριβώς για να είναι στέρεη και για να μπορεί να μεταδοθεί προφορικά. Γι' αυτό και τα διανοητικά άλματα ή η κατάργηση του παραδοσιακού (ως προς εμάς) λογικού ειρμού, με τα συμπαρομαρτούντα χάσματα πληροφοριών που δεν είναι ασφαλώς χάσματα επειδή προϋποτίθεται ζώσα η γνώση της ελλειπούσης πληροφορίας, ιδίως στα ποιήματα του ζεν, μας άγουν σε επικράτειες του παραλόγου που είναι εξόχως λογικό. Ο αναγνώστης που διεξέρχεται κείμενα ανατολικής σοφίας αποκομίζει σχεδόν αμέσως το κέρδος ότι αυτές οι πυρηνικής τάξεως συμπυκνώσεις αιώνων στοχαστικού βίου και καθημερινής πείρας τον τέρπουν και τον διδάσκουν.


Δεν υπάρχει πιο δύσκολη μετάφραση από αυτή των κειμένων που είναι εξ ορισμού εύκολα. Τα κείμενα των Μυστικών της Ανατολής είναι κάτι παραπάνω από εύκολα· είναι απλά. Επειδή όμως το καθένα τους χωριστά αποτελεί ­θα λέγαμε­ μέγεθος μοναδιαίο, αν όχι και αυταξία, η προγραμματική απλότητά τους σε συνδυασμό με τη βραχύτητά τους απειλεί να σε ρίξει στην πλέον ανιαρή απλοϊκότητα έτσι και δεν αναδείξεις το κυρίαρχο στοιχείο της. Η απλότητα πρέπει να δεσπόζει και στο μετάφρασμα, που ως κείμενο πρέπει να διαβάζεται με τόνο φωνής χαμηλό, υποβλητικό, χωρίς θεατρινίστικες εξάρσεις (ακόμη δε και στην περίπτωση του τόσο «λαϊκού» Χότζα). Ο μεταφραστής εν τούτοις πρέπει να φροντίσει ανυπερθέτως να ακούγεται κάτω από το στρώμα της επιφαινόμενης γαλήνης η φοβερή τρικυμία που δέρνει τις ψυχές των ανθρώπων παντού, σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του πλανήτη. Τα όπλα του βέβαια δεν είναι και τόσο σπουδαία, τα δε εμπόδια κάθε άλλο παρά αμελητέα: σχεδόν απαγορεύεται η χρήση λαμπερού ποιητικού λεξιλογίου· η λεξιπλασία δεν υπερβαίνει ποτέ τα όρια του συνδυασμού κοινών τόπων προκειμένου να παραχθούν κυρίως παρομοιώσεις και σπανιότερα μεταφορές· οι λεκτικές εικόνες πρέπει να ηχούν στο αφτί ακόμη λιγότερο και από εμπρεσιονιστικές υπομνήσεις.


Η μετάφραση από τα αγγλικά κειμένων που έρχονται από άλλες γλώσσες αφετηρίας ­με εντελώς διαφορετικές δομές εν συγκρίσει προς την αγγλική και προϋποθέτουσες κοσμοθεάσεις αποκλίνουσες σε βαθμό γιγαντιαίο από την αγγλοπρεπή νοοτροπία­ μπορούμε να πούμε ότι εδώ όχι μόνο δεν συνιστά «έγκλημα καθοσιώσεως» αλλά αποτελεί μάλλον πλεονέκτημα. Η αγγλική γλώσσα είναι ίσως η προσφορότερη στο να αποδοθεί ο από πάσης απόψεως στοιχειακός μινιμαλισμός των πρωτοτύπων κειμένων επειδή και η ίδια είναι η πλέον μινιμαλιστική δυτική γλώσσα. Πέραν τούτου, ως η κατ' εξοχήν διεθνής γλώσσα, παρέχει στον μεταφραστή την ευχέρεια να έχει ανά πάσα στιγμή στη διάθεσή του και να χρησιμοποιεί ένα ενιαίο λεξικό όργανο αναφοράς προκειμένου να οικειωθεί όσο το δυνατόν χωρίς απώλειες το ξένο κοσμοείδωλο της Ανατολής σε γλωσσικές επικράτειες της Εσπερίας. Ειρήσθω εν παρόδω ότι και ο Γουλιέλμος φον Χούμπολτ, όταν προσπαθούσε να μεταφράσει τη λέξη «γιόγκα» σε κάποια δυτική γλώσσα, από τα αείποτε διεθνή λατινικά ξεκίνησε, όπου και έδωσε επτά αποδόσεις του όρου και σταμάτησε εκεί αφήνοντας έργο καλό στους εθνικούς μεταφραστές. Ο Γιάννης Υφαντής δεν μεταφράζει τόσα χρόνια τυχαία τους Μυστικούς της Ανατολής. Επειδή μετέχει της κουλτούρας τους, τους κατανοεί, τους αποκωδικεύει, τους δεξιώνεται. Στη διαδικασία της ανακωδίκευσης του υλικού, που έχει κατακτήσει, άλλα μεν μέρη τα παρουσιάζει ως μεταφράσματα και άλλα τα μετουσιώνει ή τα ενσωματώνει λειτουργικά σε δικά του ποιήματα. Από το 1977, οπότε επισήμως δημοσιεύθηκαν τα Μανθρασπέντα, ο κόσμος της Ανατολής (και ου μόνον, καθώς υπάρχει και ο κόσμος της Αρχαίας Εδδας και των νορδικών παραδόσεων) διαθέτει στην Ελλάδα τον Γενικό Πρόξενό της που με ακοίμητη προσήλωση νεοφύτου υπηρετεί με μέσα αναφανδόν ελληνικά έναν λόγο τόσο διαφορετικό από τον ελληνικό κάνοντάς τον εν τέλει ­εκ του αποτελέσματος αβιάστως κρίνοντας­ ατρέπτως ελληνογενή. Και αν ο Νασρεντίν Χότζας ή ο Ρουμί μάς είναι τόσο οικείοι ώστε να μην τους ξεχωρίζουμε (τουλάχιστον αυτούς τους δύο, τον πρώτο λόγω διαχρονικής δημοτικότητας και τον δεύτερο λόγω εικαζόμενης καταγωγής) από τη δική μας φυλή, πόσο ελληνικά διανοούνται λ.χ. ο Αχμάντ Μινάι, ο Ορομπίντο, ο Ουνμόν και ο Σοτόμπα; Με τη γραφίδα του Υφαντή ­άφοβα το λέμε­ διανοούνται ελληνικά και κατανοούνται σύμφωνα με το ήθος το ελληνικό.

Γιώργος Κεντρωτής, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 4-02-2001