Οι φτωχοί και ο κοινωνικός δεσμός στον Δυτικό Μεσαίωνα

Σε όλες τις περιόδους της ιστορίας συναντάμε άτομα, ομάδες, ενίοτε και πολύ μεγάλα τμήματα του πληθυσμού που βρίσκονται εκτός μιας «κανονικότητας», κανονικότητας που ορίζεται βέβαια ιστορικά. Έχουμε να κάνουμε με άτομα ή ομάδες που δεν είναι πλέον σε θέση να ανταπεξέλθουν ούτε στις πιο βασικές τους ανάγκες, δηλαδή την απλή επιβίωση. Το φαινόμενο της φτώχειας, πέρα από χρονικά και χωρικά πλαίσια, διέπεται από πάγια μοτίβα, πολιτιστικά και κοινωνικά, τα οποία φαίνεται να αναπαράγονται σταθερά και τα συναντά κανείς τόσο στην Ελλάδα ή την Ευρώπη του 21ου αιώνα όσο και στη μεσαιωνική Δύση του 14ου αιώνα ή στη Νεότερη Εποχή, τον 17ο αιώνα. Τέτοια μοτίβα είναι οι βασικές πρακτικές επιβίωσης των πολύ φτωχών, η κινητικότητά τους, η αδιαφοροποίητη ομαδοποίησή τους, εκ μέρους της υπόλοιπης κοινωνίας, με τους εν γένει περιθωριακούς, οι κοινωνικές στάσεις απέναντί τους (αδιαφορία, ανοχή, έλεος ή τιμωρία).

Η μελέτη της Αλίκης Βαξεβάνογλου ανατέμνει το φαινόμενο της φτώχειας και του κοινωνικού δεσμού κατά τον ύστερο Μεσαίωνα, από τον 11ο ώς τον 14ο-15ο αιώνα, εξετάζοντας την εξέλιξή του σε συνάρτηση με όλους εκείνους τους παράγοντες με τους οποίους αλληλεπιδρά: φεουδαρχικό σύστημα, Εκκλησία, θρησκευτικά τάγματα και κοινωνικοθρησκευτικές αντιλήψεις, πολιτική εξουσία, ύπαιθρος και πόλεις, οικονομία και φορολογία, και μείζονες κρίσεις με θεμελιακές επιπτώσεις, όπως η Μαύρη Πανώλη και η σιτοδεία τον 14ο αιώνα. Ταυτόχρονα, η μελέτη της περιόδου αυτής παρέχει συνάμα τα κλειδιά για την κατανόηση του κόσμου των Νεότερων Χρόνων και κατ’ επέκταση του Σύγχρονου Κόσμου, καθώς τότε, στον ύστερο Μεσαίωνα, διαμορφώνονται τα θεμέλια της ευρωπαϊκής νεοτερικότητας.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος του Ν. Ε. Καραπιδάκη
Εισαγωγή

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ
Ο ΚΛΑΣΙΚΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ: ΟΙ ΤΑΠΕΙΝΟΙ ΣΤΗ ΣΚΙΑ ΤΩΝ ΙΣΧΥΡΩΝ (11ος–13ος αιώνας)

1. Η ΧΩΡΟΔΕΣΠΟΤΕΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Το dominium
Οι χωρικοί
Νέες μορφές οικιστικής και κοινωνικής οργάνωσης
Ειρήνη του Θεού
Η οικονομική ανάπτυξη
Αναδιάταξη κοινωνικών σχέσεων
To inecclesiamento
Αλληλεγγύη και συλλογικότητα

2. ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ, ΠΑΡΑΔΟΞΑ, ΛΥΣΕΙΣ
Τα όρια του μεσαιωνικού κόσμου
Η εκκλησιαστική ελεημοσύνη
Το αβαείο του Κλυνύ
Το παράδοξο της ελεημοσύνης

3. ΤΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ ΦΕΟΥΔΑΡΧΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ
Η γενικευμένη εξω-οικονομική κυκλοφορία αγαθών και υπηρεσιών
Οι αγροτικές ομάδες
Οι ισχυροί

4. Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ
Η γενικευμένη κυκλοφορία και ο «εκχριστιανισμός» της: η caritas
Θρησκεία, Εκκλησία και οι σταδιακές κατακτήσεις
Ο πόλεμος, οι συγκρουσιακές μεσαιωνικές δομές και η διευθέτηση των διενέξεων
Εξουσίες της πανίσχυρης μεσαιωνικής Εκκλησίας επί της γης και του Ουρανού
Η γρηγοριανή μεταρρύθμιση και ο εποικισμός της κοινωνίας
Εκκλησία και κοινωνία
Αριστοκράτες και μοναχοί: μια ιδιαίτερη σχέση
Ζωντανοί και νεκροί
Το μεσαιωνικό επέκεινα, η σωτηρία και οι επίγειοι συσχετισμοί
Αποκλεισμός και ένταξη: αιρέσεις και νέα τάγματα
Τα νέα τάγματα: οι Κιστερσιανοί

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ
Ο ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΚΑΙ Η ΚΡΙΣΗ (13ος–14ος αιώνας)

1. ΟΙ ΦΤΩΧΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ
Η φορολογική επιβάρυνση
Οι οικονομικές στρατηγικές των αγροτικών οικογενειών
Η κρίση: κοινωνικοί συσχετισμοί
Οι απαρχές μετάλλαξης του κοινωνικού δεσμού: ο εκχρηματισμός των συναλλαγών, οδανεισμός και η υπερχρέωση των αγροτών .

2. ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΤΩΧΟΙ
Οι μεσαιωνικές πόλεις
Οι κανόνες συναλλαγής και τα αστικά επαγγέλματα
Ύπαιθρος και πόλη
Οι τυπικοί κανόνες και η εξέλιξή τους
Στα όρια της αστικής οργάνωσης

3. Η ΝΕΑ ΕΛΕΗΜΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΤΑ ΕΠΑΙΤΙΚΑ ΤΑΓΜΑΤΑ
Οι αντιφάσεις
Νέες μορφές θρησκευτικότητας
Τα επαιτικά τάγματα
Οι πόλεις, το χρήμα και οι Επαίτες
Το κήρυγμα και τα exempla
Η εξομολόγηση
Το Καθαρτήριο
Οι θεολόγοι, ο σχολαστικισμός και ο τοκογλύφος
Επανεφεύρεση του Θεού
Αριθμητική και επέκεινα
Η διαθήκη
Ο θρίαμβος των Επαιτών

4. Ο ΝΕΟΣ ΕΚΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΛΕΗΜΟΣΥΝΗ
Τα νοσοκομεία-πτωχοκομεία
Οι αδελφότητες
Οι «Γενικές Ελεημοσύνες»
Η φτώχεια στις πόλεις μετά τον 13ο αιώνα
Άλλες μορφές ελεημοσύνης
Το «μυστικό» της ελεημοσύνης: suffragium και caritas

5. ΟΙ ΦΤΩΧΟΙ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΤΟΥ 14ου ΑΙΩΝΑ
Η συγκυρία του 1300
H ανάδυση κεντρικών «κρατών», η φορολόγηση, ο πόλεμος
Η σχολή της εμπορευματοποίησης
Οι σιτοδείες
Κρίση και μορφές στήριξης στην ύπαιθρο
Οι τρόποι δανεισμού και η εξέλιξή τους σε περίοδο κρίσης
Συμβολαιογράφοι και δικαστήρια
Ο άτυπος δανεισμός και η εξέλιξή του
Τα συστήματα στήριξης και η εξέλιξή τους
Οι διαφοροποιήσεις των αγροτών

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ
Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ

1. Η ΜΑΥΡΗ ΠΑΝΩΛΗ: ΕΡΜΗΝΕΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΕΙΣ
Γενικά δεδομένα
Κύριες αντιλήψεις του μεσαιωνικού κόσμου γύρω από την πανώλη
Κοινωνικές διακρίσεις της πανώλης

2. Η ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΠΑΝΩΛΗ: ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΚΑΙ ΝΕΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ
Δημογραφία
Οικονομία
Πολιτική
Η εμπειρία της πανώλης και η επίδρασή της σε νοοτροπίες και συμπεριφορές
Διαθήκες και νεκρικές ιεροτελεστίες
Οι αδελφότητες
Η εξέλιξη των επαιτικών ταγμάτων
Οι πόλεις και η αστική θρησκεία
Η εκκοσμίκευση της ελεημοσύνης
Η εξέλιξη των νοσοκομείων
«Δημόσια υγεία»
Η «δημόσια τάξη» και η επαιτεία

3. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΔΟΜΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Τα διατάγματα, οι νόμοι για τους φτωχούς και οι αντιλήψεις της εργασίας
Η παραγωγική εργασία και η οργάνωσή της τον Μεσαίωνα: υπερειδίκευση και
πολυαπασχόληση
Η πολυαπασχόληση στην ύπαιθρο
Η πολυαπασχόληση στις πόλεις
Οι εξεγέρσεις
Η πολυαπασχόληση των φτωχότερων
Η ποινικοποίηση της φτώχειας
«Μισθωτοί» και μεροκαματιάρηδες στις πόλεις

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Βιβλιογραφία – Αρθρογραφία
Ευρετήριο