Ιερά και αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα

Στην αρχαία Ελλάδα οι αθλητικοί αγώνες δεν ήταν απλά και μόνον αγώνες. Τελούνταν κυρίως προς τιμήν των θεών, μέσα ή κοντά στα ιερά, ενταγμένα στις μεγάλες θρησκευτικές εορτές. Οι αθλητές αγωνίζονταν πρώτα για τους θεούς και μετά για την πόλη τους και τους ίδιους· πίστευαν ότι οι νικητές των αγώνων δεν όφειλαν τη νίκη τους μόνο στις εξαιρετικές τους ικανότητες αλλά και στη χάρη των θεών.

Πάμπολλοι αγώνες -είχαν ως πρότυπο αγωνίσματα και αγώνες προγενέστερων πολιτισμών της Εγγύς Ανατολής- έλαβαν χώρα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, σε κάθε γωνιά της Μεσογείου, εκεί όπου άνθιζε ο ελληνικός πολιτισμός. [...] Το βιβλίο "Ιερά και αγώνες στην αρχαία Ελλάδα" τιμά τους αθλητές, τους αγώνες, τα ιερά, τις πόλεις και, κυρίως, το αρχαίο ελληνικό πνεύμα που τους ενέπνεε για περισσότερα από 1.500 χρόνια -από τις πρώιμες αθλητικές αναφορές στην Ιλιάδα του Ομήρου και στις άλλες φιλολογικές πηγές, και από την κλασική μέχρι την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή, αλλά και την ύστερη αρχαιότητα. Το γεγονός ότι οι αθλητές αγωνίζονται μέχρι σήμερα, κάθε τέσσερα χρόνια, σε αγώνες όπως το πένταθλον, ο δίσκος, το ακόντιο, η πυγμαχία, το άλμα, η πάλη και ο δρόμος, ακριβώς όπως οι αρχαίοι πρόγονοί τους αιώνες πριν, είναι μια παρακαταθήκη που επιβεβαιώνει ότι η άμιλλα, η νίκη και η ήττα θα συνεχίσουν να συνυπάρχουν για πολλά ακόμα χρόνια.








ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν για τους περισσότερους εντός και εκτός Ελλάδος η Ολυμπία είναι το λίκνο του αθλητικού ιδεώδους, κοιτίδα των Ολυμπιακών Αγώνων, οι σύγχρονοι μελετητές είναι αυτοί που γνωρίζουν ότι η αλήθεια είναι πολύ μεγαλύτερη και περισσότερο σύνθετη. Γιατί μπορεί η έκφραση του θρησκευτικού αισθήματος και ο αθλητισμός να ήταν η μία πλευρά των αγώνων, η άλλη, όμως, αυτή που συνηγόρησε στη λαμπρότητά τους διασώζοντας στον χρόνο τη φιλοσοφία και τα ιδεώδη τους, ήταν σίγουρα η ανάπτυξη των τεχνών, που μέσα από τα αριστουργήματα των μεγάλων καλλιτεχνών ανέδειξε τα ιερά σε μεγάλα κέντρα πολιτισμού. Αν υπάρχει λοιπόν μια ιδιαίτερη σημασία σε αυτό το νέο βιβλίο γύρω από τους αθλητικούς αγώνες της αρχαιότητας είναι ακριβώς η σύνδεσή τους με τα μεγάλα ιερά του αρχαίου κόσμου. Εκεί όπου οι έχοντες κοινή καταγωγή, κοινή γλώσσα, κοινά τα ήθη και τα έθιμα και κυρίως τους ίδιους θεούς συγκεντρώνονταν όχι απλώς για να τιμήσουν το θείον, αλλά και για να επαναβεβαιώσουν τις καταβολές και την ομοιογένειά τους, και βεβαίως για να συναγωνισθούν. Και όχι μόνο στα αθλήματα αλλά και στα επιτεύγματα της φιλοσοφίας, της ρητορικής, της μουσικής, της ποίησης, της γλυπτικής, της ζωγραφικής και της αρχιτεκτονικής.

«Πουθενά αλλού δεν μπορεί να αντιληφθεί κανείς πιο ζωντανά τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και τον πολιτισμό του από τα μεγάλα πανελλήνια ιερά» αναφέρει χαρακτηριστικά στην εισαγωγή του βιβλίου Ιερά και Αγώνες στην αρχαία Ελλάδα ο συγγραφέας του κ. Πάνος Βαλαβάνης, αναπληρωτής καθηγητής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Και με αυτό το σκεπτικό έχει οργανωθεί η ύλη του βιβλίου, προϊόν της πολύχρονης έρευνας του κ. Βαλαβάνη γύρω από τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τα πανελλήνια ιερά της αρχαιότητας.



Το ιδεολογικό οικοδόμημα



Στόχος του λοιπόν είναι η ανάδειξη του ολυμπιακού πνεύματος ακριβώς μέσα στο πλαίσιο των θρησκευτικών αυτών ιερών που διακρίνονταν για το φυσικό τοπίο, το οποίο επελέγη για την ίδρυσή τους, για τα λαμπρά οικοδομήματα, τα οποία ανηγέρθησαν ειδικά για τη λατρεία του θείου, και πέραν αυτών όμως για το πλήθος των αναθημάτων, των πλουσιότερων και ωραιότερων που αφιέρωσαν οι άνθρωποι στους θεούς τους, έργα των μεγαλύτερων καλλιτεχνών της αρχαιότητας. Αλλωστε, όπως πίστευαν οι αρχαίοι, οι θεοί τους ήταν παρόντες σε αυτούς τους αγώνες. Απολάμβαναν την ευγενή άμιλλα των καλοκαμωμένων κορμιών των αθλητών και την επίδειξη των ικανοτήτων τους και στο τέλος οδηγούσαν στη νίκη τους καλύτερους μέσα από μια θεϊκή εύνοια. Οπως γράφει ο κ. Βαλαβάνης, ολόκληρο το ιδεολογικό οικοδόμημα του αρχαίου ελληνικού αθλητισμού έχει τις ρίζες του στη λατρεία των θεών και στηρίχθηκε στο βαθύ θρησκευτικό αίσθημα των Ελλήνων. Οι αγώνες στην Ολυμπία έρχονταν από το παρελθόν, από το παλαιότερο έθιμο της ηρωολατρείας, που επιβίωσε μετά την κατάρρευση του μυκηναϊκού πολιτισμού μέσω του έπους και της προφορικής παράδοσης, για να έλθει και πάλι στο φως στα τέλη του 8ου - αρχές του 7ου αιώνα π.X., παράλληλα με τα άλλα στοιχεία της λατρείας, τις θυσίες, τις πομπές, τους ύμνους και τις σπονδές.

Διαδρομή χιλίων και πλέον ετών διανύθηκε έκτοτε για τους Ολυμπιακούς Αγώνες, οι οποίοι ταυτίστηκαν αναγκαστικά με τις περιπέτειες του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Χωρίς, ωστόσο, όπως επισημαίνεται στο βιβλίο, να πάψουν ποτέ να είναι φορείς της πολιτιστικής έκφρασης των Ελλήνων. Μαζί με την εξωτερίκευση του θρησκευτικού αισθήματος προς τους θεούς προς τιμήν και τέρψιν των οποίων ετελούντο, ήλθε η ανάπτυξη των μεγάλων τεχνών, όπως της αρχιτεκτονικής με την ανέγερση των ναών και των βωμών, των χώρων διεξαγωγής των αγώνων (στάδια, γυμνάσια, παλαίστρες), των οικοδομημάτων που ήταν απαραίτητα για τη διεξαγωγή τους και βέβαια των «θησαυρών», των μεγάλων αναθημάτων, δηλαδή, τα οποία κοσμούσαν τα ιερά, αφιερωμένα από πόλεις αλλά και ιδιώτες.



H αποθέωση του σώματος



H γλυπτική βρήκε στους αγώνες την καλύτερη στιγμή της έκφρασής της με την αποθέωση του σώματος του αθλητή, όπως καταδείχθηκε μέσα από τους ανδριάντες των ολυμπιονικών, αλλά βέβαια και μέσα από τα αγάλματα των θεών. H παιδεία και η λογοτεχνία αναδείχθηκαν μέσω της διδασκαλίας των φιλοσόφων και των ρητόρων, που προσέρχονταν στους αγώνες θεωρώντας ότι ήταν ο ιδανικότερος χώρος για να αναπτύξουν τις ιδέες τους, αλλά και με τη δημιουργία των ποιημάτων για τους νικητές. Οι χρησμοί των ιερέων του Διός στην Ολυμπία και της Πυθίας στους Δελφούς υπήρξαν καταλυτικοί στη διαμόρφωση των αντιλήψεων των ανθρώπων και της πρακτικής των πόλεων. Και η πολιτική βρήκε πρόσφορο πεδίο δράσης στη διάρκεια των αγώνων με την υιοθέτηση της ιεράς εκεχειρίας κατ' αρχάς αλλά και με την ίδρυση αμφικτιονιών, ενώ εκεί, στους αγώνες, αναδείχθηκαν ηγετικές προσωπικότητες όλου του αρχαίου κόσμου και ελήφθησαν αποφάσεις ιστορικές για την πορεία του. Ο πολιτισμός και η αρχαία ελληνική ιστορία διαμορφώθηκαν εν πολλοίς σε αυτά τα ιερά σε μια μοναδική συνύπαρξη με το θρησκευτικό συναίσθημα και την αθλητική άμιλλα δημιουργώντας ένα αμάλγαμα που έλαμψε με την ιδιαιτερότητά του στον χρόνο.

«Ασφαλώς παντού οι άνθρωποι αγωνίζονταν και γυμνάζονταν είτε ως άσκηση για τον πόλεμο είτε για να επιδείξουν απλώς την προσωπική τους ανωτερότητα... Μόνο η Ελλάδα συστηματοποίησε τον αγώνα με στόχο τη φυσική αριστεία και τον εξευγένισε προσδίδοντάς του θρησκευτικό χαρακτήρα και πλαισιώνοντάς τον με ένα σύνολο οικοδομημάτων σχεδιασμένων έτσι ώστε να υπηρετούν τόσο τους επίσημους αγώνες όσο και τις αγωνιστικές φιλοδοξίες των πολιτών» γράφει προλογίζοντας το βιβλίο ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης σερ Τζον Μπόρντμαν. «Ο αθλητισμός και οι πλέον εκλεπτυσμένες πλευρές του ελληνικού ανθρωπιστικού ιδεώδους συνδέθηκαν πολύ περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο μέρος ή εποχή» καταλήγει ο ίδιος.

Σε αυτή τη διεξοδική καταγραφή όλων των παραμέτρων των Ολυμπιακών αλλά και των πανελληνίων αγώνων της αρχαιότητας, όπως επίσης και των Παναθηναίων επιδίδεται το βιβλίο παρακολουθώντας τους από τη γέννηση ως την κατάργησή τους. Ενα ιδιαίτερο κεφάλαιο αφιερώνεται στους τοπικούς αγώνες, όπως αναπτύχθηκαν στον ελληνικό και στον ρωμαϊκό κόσμο, ενώ, τέλος, τα αγωνίσματα, οι κανονισμοί και οι μεγάλοι πρωταθλητές έχουν τον δικό τους λόγο. Ας επισημανθεί εξάλλου η εντυπωσιακή εικονογραφική υποστήριξη του βιβλίου, που συνδυάζει έτσι τις αρετές ενός λευκώματος με την επιστημονική αρτιότητα των κειμένων του.



MAPIA ΘΕΡΜΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-12-2003