Για την Ευρώπη και τον πολιτισμό

[...] Τα κείμενα του τόμου αυτού, ανθολογημένα από διάφορα βιβλία του, δεν συνιστούν μόνο καταγραφές υπαρξιακού διαλογισμού προσωπικού αλλά και καταθέσεις συνειδητοποιημένων κριτικών εμβιώσεων δυό πραγματικοτήτων: του "Πολιτισμού" και της Ευρώπης συναρθρωμένων σε ένα βαρυσήμαντο γεγονός ζωής. Έτσι αποκτούν, για τον δυσχερή ετούτο ευρωπαϊκό αιώνα, σημασία βαρύνουσα και φωτιστική.

Κριτική:

Η ευρωπαϊκή ταυτότητα

Το μυστήριο της βαθιάς ένωσης εκατομμυρίων ανθρώπων

Η μορφή, το περιεχόμενο, οι συσχετισμοί, οι αμφισημίες, η «μεταφορά» ως ψηλάφηση και δισταγμός, το αντικείμενο της ποίησης, ο γλωσσικός υλισμός του ποιητή: αγαπήσαμε κάποτε τον Πολ Βαλερί γιατί έθεσε για λογαριασμό μας ερωτήματα στα οποία χρειάστηκε να βρούμε απαντήσεις. Τα κείμενα του παρόντος τόμου -μια ανθολόγηση του δοκιμιακού του έργου- έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στο περιοδικό «Ευθύνη», μεταφρασμένα από αντίστοιχους συνεργάτες. Κεντρικό τους θέμα, οι ιδέες του Γάλλου ποιητή σε σχέση με την ευρωπαϊκή ταυτότητα, τον πολιτισμό, τα γράμματα, αλλά και την ίδια την έμπνευση, τη φαντασία, την ονειροπόληση, την ποιητική διαδικασία.

Ο Βαλερί δεν μας απευθύνεται επί τη βάσει ενός αμιγούς πολιτικού ή φιλοσοφικού κριτηρίου, αλλά μέσω της ποιητικής του αισθαντικότητας και των προσωπικών του εμβιώσεων, που τον διανοίγουν σε μια ευρύτερη σύλληψη πολλαπλών πτυχών του κοινωνικού και του αισθητικού. Στα συγκεκριμένα δοκίμια αντιλαμβάνεται κανείς ότι οι δεσμοί του με την Ιστορία -δεσμοί στενοί και εμποτισμένοι από οξυδερκή παρατηρητικότητα- του επιτρέπουν να αποσπά από αυτήν κεντρικούς πυρήνες σημασιών, για να τους συναρμόσει σε μια ολοκληρωμένη οπτική.

Για τον Βαλερί η ιδέα του έθνους είναι το μυστήριο της βαθιάς ένωσης εκατομμυρίων ανθρώπων που συνδέονται με αόρατες αμοιβαιότητες και εγκάρδιες ανταποκρίσεις. Η γλώσσα, το έδαφος, οι αναμνήσεις, τα συμφέροντα, τα ήθη, οι ελευθερίες, τα πνευματικά έργα τείνουν να δημιουργήσουν το συμπαγές σώμα ενός οργανωμένου συνόλου. Ωστόσο, ενώ πράγματι όλες αυτές οι έννοιες ενώνουν απαλείφοντας κάθε διαχωρισμό, ο νους τις προσλαμβάνει ως σύμβολα μάλλον ακαθόριστα, με πολλές και ποικίλες αποκλίσεις.

Επιχειρώντας να οριοθετήσει την ευρωπαϊκή ταυτότητα, ο Γάλλος στοχαστής θέτει συγκεκριμένες ιστορικές όψεις της διαμόρφωσής της, περισυλλέγοντας ταυτοχρόνως και τα πνευματικά στοιχεία που συνθέτουν τον αναλλοίωτο εσωτερικό κορμό της. Το τριαδικό σχήμα Ρωμαϊκή αυτοκρατορία-χριστιανισμός-ελληνικό πνεύμα παριστά με ακρίβεια τη διάρθρωση των επιμέρους δομών της ευρωπαϊκής συλλογικότητας.

Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία ήταν εκείνη που δάνεισε στην Ευρώπη τους θεσμούς και τους νόμους, τον μηχανισμό και την αξία της δικαστικής εξουσίας, αλλά και το εντύπωμα της καλής διοίκησης και της ανεξιθρησκίας. Στην πραγματικότητα, η Ρώμη ετοίμασε το έδαφος (την κοινωνία και τη χωροταξία) εντός του οποίου θα αναπτυσσόταν αργότερα το χριστιανικό θρησκευτικό μοντέλο. Η ρωμαϊκή κατάκτηση έχοντας συλλάβει «τον πολιτικό άνθρωπο», ασχολήθηκε με την οργάνωση και τη διευθέτηση της «εξωτερικής ζωής». Η χριστιανική κατάκτηση ενδιαφερόταν για τον «εσωτερικό» άνθρωπο -την εξέταση του εαυτού-, με σκοπό να ενεργοποιήσει το βάθος της συνείδησης. Ετσι, στην ενότητα που είχε συστήσει το ρωμαϊκό δίκαιο, ήρθε να προστεθεί η πνευματική συνοχή την οποία δημιούργησε ο χριστιανισμός με την ενοποίηση της ηθικής.

Ομως η ευρωπαϊκή ταυτότητα δεν θα ολοκληρωνόταν χωρίς την ελληνική δωρεά του Πνεύματος -τη μέθοδο της σκέψης, την πειθαρχία του λόγου, την κριτική ανάλυση και, φυσικά, τη γεωμετρία, η οποία θέτει το πρότυπο του αισθήματος της τελειότητας. (Από αυτά ακριβώς τα στοιχεία γεννήθηκε η Επιστήμη της Δύσης.) Ο Homo Europeous του Βαλερί είναι λοιπόν το παιδί της εξέλιξης που διαμορφώθηκε από τον Λόγο και την Ιστορία και έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την έκταση της θέλησης, με την οποία επηρεάζει όλους τους πολιτισμούς της ανθρωπότητας.

Ο Γάλλος στοχαστής συλλαμβάνει τον πολιτισμό σαν ένα ενεργειακό δυναμικό, ένα «κεφάλαιο» που προσιδιάζει στον μηχανισμό της οικονομίας. Οι πνευματικές καταθέσεις αυξάνουν το κεφάλαιο του πολιτισμού. Το πνεύμα είναι αξία -η υπέρτατη λειτουργία που αναδύεται από κάθε ύπαρξη μαζί με τη γλώσσα- μια έννοια συνώνυμη του αρχαιοελληνικού Λόγου. Γι αυτό και τίθεται πάντα πρώτο (Εν αρχή ην το Ρήμα). Ωστόσο δεν διαφοροποιείται από τον υλικό κόσμο και τις οικονομικές συντεταγμένες: οι στρατηγικές θέσεις του πνεύματος βρίσκονται εκεί όπου οι γεωγραφικές θέσεις είναι οικονομικά ισχυρές. Η διακίνηση των ιδεών στα λιμάνια της Μεσογείου -κατά την αρχαιότητα αλλά και στον νεότερο κόσμο- γινόταν παράλληλα με τη διακίνηση του εμπορίου και, φυσικά, η γλώσσα (και το Πνεύμα) υπήρξαν ο διαμεσολαβητής.

Ο Βαλερί αναλύει τον ρόλο που έπαιξε η θάλασσα στην ιστορική Ευρώπη για να την καταστήσει τροποποιητική δύναμη ολόκληρου του κόσμου. Πράγματι, η Μεσόγειος είναι μια μηχανή που κατασκευάζει πολιτισμούς. Χάρη στη ναυσιπλοΐα, συνέβη η διεύρυνση των οριζόντων, οι ανταλλαγές, οι μείξεις αιμάτων, γλωσσών, θρύλων, παραδόσεων. Στα παράλια πλήθος ανθρώπων ήρθαν σε επαφή - ευαισθησίες, ιδιοσυγκρασίες, πνευματικές ικανότητες, έθιμα, πεποιθήσεις, πολιτικά συστήματα, νομοθεσίες. Ετσι οικοδομήθηκε η ανθρώπινη προσωπικότητα. Και ο Ευρωπαίος έγινε οντότητα πολιτική, νομική, ηθική.

Αυτό που εντυπωσιάζει στον Βαλερί είναι ο βαθμός ένωσης του ποιητικού εαυτού με την υλική του υπόσταση, η παντελής έλλειψη οιουδήποτε ρήγματος που θα επέτρεπε να αμβλυνθούν μέσα του οι διαστάσεις του «πραγματικού». (Ο ίδιος σημειώνει: το πραγματικό σχηματίζει με τη σταθερότητά του μια ακλόνητη βάση.) Ως γνωστόν, ο γαλλικός συμβολισμός γεννήθηκε σαν αντίδραση απέναντι στον Νατουραλισμό και τον Ρεαλισμό, δυο ρεύματα που προηγήθηκαν χρονικά και προσπάθησαν να συλλάβουν με πιστό τρόπο την πραγματικότητα. Ο συμβολισμός αντιπαρέθεσε την πνευματικότητα, τη φαντασία και το όνειρο ως κυρίαρχους άξονες της καλλιτεχνικής διαδικασίας και της δημιουργικής έκφρασης. (Η «μεταφορά» είναι η «ποιητική» του πραγματικού.) Ο Βαλερί, αν και στην ποίησή του τάσσεται με τη συμβολιστική γραμμή (την έμμεση προσέγγιση του νοήματος), στα δοκίμιά του αποδεικνύει ότι η προγενέστερη κίνηση του γαλλικού πνεύματος έχει εγγράψει εντός του την αμεσότητα μιας ξεκάθαρης βάσης, πάνω στην οποία η σκέψη του θα κινηθεί χωρίς κλυδωνισμούς. Ετσι, συγκροτώντας με οξυδέρκεια την ένωση ιδέας-πράγματος, πνεύματος-ύλης, εσωτερικότητας-εξωτερικότητας (δηλαδή την ολοκληρωμένη ταυτότητα της πνευματικότητάς του), ο Βαλερί απελευθερώνεται προς μια διαυγή πολιτική και αισθητική σύλληψη του υπάρχοντας χωρίς να παρεμβαίνει στο βλέμμα του καμία από τις παγιωμένες δυϊστικές προκαταλήψεις. (Η διαύγεια και η μέθοδος -δύο βασικές αρετές της σκέψης του- τον υποβαστάζουν για να περνάει στη σύνθεση με φυσικότητα.)

Ο ποιητής, λοιπόν, μπορεί να είναι καλλιτέχνης αλλά και γεωμέτρης, η έμπνευση μπορεί να είναι πνευματική διαδικασία εσωτερικού φωτισμού αλλά ταυτοχρόνως κι ένας διαβήτης κι ένας χάρακας και η συνεργασία όλων των πρακτικών δυνατοτήτων μέσω των οποίων σχηματοποιείται η αληθινή ζωή. Μολονότι η ποιητική ιδέα τίθεται, κατ' αρχάς, ως μια παράσταση που ικανοποιεί συνθήκες ψυχικής πολλαπλότητας, ο Βαλερί θα προσθέσει: Η ποιητική ιδέα είναι σχεδόν πράγμα ή σχεδόν γεγονός. (Αποδίδει στο ποίημα τη σάρκα του.) Ομως, και ο ίδιος ο δημιουργός είναι ένας πολύ «πραγματικός» εργάτης, αφού η λογοτεχνία συγγενεύει με τα μικροεπαγγέλματα του δωματίου: Ο ποιητής θυμίζει αυτούς τους έξυπνους τεχνίτες που τεχνουργούν, για τα Χριστούγεννα ή την Πρωτοχρονιά, αξιόλογα σε επινόηση παιχνίδια, με την κανονισμένη έκπληξη, και που έχουν γίνει με τυχαία υλικά.

Είναι γνωστά τα περίφημα Cahiers του Βαλερί -τετράδια όπου κατέγραφε τις καθημερινές συλλήψεις και τις κριτικές αποτιμήσεις του- επηρεασμένος από την παραπλήσια ενασχόληση του Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Τα σημειωματάρια αυτά, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του καταθέτοντας τη συμπυκνωμένη εμβάθυνση της στιγμής, ίσως είναι το σημαντικότερο έργο του Γάλλου ποιητή. Κατ' αντιστοιχία, στον παρόντα τόμο συμπεριλαμβάνεται και μια ανθολόγηση στοχασμών για τη γλώσσα και την ποίηση, από το 1898 έως το 1941.

Τα συγκεντρωμένα κείμενα στο «Αναλόγιο - κβ'», εμφορούνται, στο σύνολό τους, από την ανησυχία για την προοπτική του πολιτισμού, την έκπτωση των πνευματικών αξιών αλλά και τη δυσχέρεια του ίδιου του πνεύματος να αποτολμήσει την ισοζυγία παλαιού και νεότερου, σε μια εποχή κατά την οποία το «απροσδόκητο» έχει γίνει σχεδόν απεριόριστο. Ο Βαλερί εστιάζει στη διαρκώς μεγεθυνόμενη ρευστότητα της πολιτιστικής και τεχνολογικής μεταλλαγής του καιρού του, μια κατάσταση που δρα αντίρροπα και αποσταθεροποιητικά προς τις παραδοσιακές δομές (τους πολιτικούς νόμους, τη σύνεση, τον γάμο, την τοποθέτηση χρημάτων, την κυριότητα του χώρου). Ορισμένες σκέψεις του για το μέλλον του 20ού αιώνα προεικονίζουν τη σημερινή υπόσταση του ευρωπαϊκού πολιτισμού και την κίνηση των ιδεών σε πολλά πεδία.

Ακόμη και στις αμιγώς ποιητικές σελίδες αυτών των γραπτών, ο Βαλερί ξετυλίγει έναν εμβριθή νου που δεν σταματά να διαλογίζεται και να υφαρπάζει μικρές εξωτερικές αφορμές για να τις εσωτερικοποιήσει, να τις διερευνήσει και να τις αποδώσει στο σώμα του νοήματος. Ο λόγος του Γάλλου στοχαστή (οι επισημάνσεις του Πνεύματος, όπως θα έλεγε ο ίδιος), όντας πλήρης ουσίας, δεν αποτελεί μόνον ιστορική και αισθητική σημειολογία της εποχής του, αλλά δημιουργεί γενικότερες αλυσιδωτές παρεμβάσεις στην ίδια την κίνηση της σκέψης και στη γλωσσική της συνάφεια με το πραγματικό.

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΛΥΜΠΕΡΗ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/09/2007