Προς νέους συγγραφείς και μεταφραστές

Κριτική
«Θα έφθανα να πώ ότι όσο περισσότερο ένα έργο φαινομενικά ποιοτικό αντέχει μετά την απόδοσή του σε πεζό, και διατηρεί κάποια αξία μετά από αυτή την απόπειρα, τόσο λιγότερο είανι έργο ποιητή.
ΒΑΛΕΡΥ



«Θα ήθελα, όταν έρθεις, να καθίσουμε μια μέρα πολλή ώρα μόνοι, να μιλήσουμε για τη δουλειά μας σα δυο παπουτσήδες που συζητούνε για την κατασκευή των παπουτσιών» έγραφε ο Γιώργος Θεοτοκάς σε μια επιστολή του στον Σεφέρη. Κάποτε οι ίδιοι οι συγγραφείς διαλύουν τον μύθο ή τουλάχιστον ένα μέρος του μύθου της δημιουργίας. Η ρομαντική εικόνα του κυριευμένου από την έμπνευση συγγραφέα που γράφει σε κατάσταση σχεδόν καταληψίας είναι μόνο η μία όψη της. Η άλλη είναι αυτή του τεχνίτη που κάποτε επιθυμεί να ανταλλάξει τεχνογνωσία με τον ομότεχνο ή να περάσει «μυστικά της δουλειάς» στον νεότερο.


Αυτή τη λιγότερο εντυπωσιακή όψη της δημιουργίας αλλά συναρπαστική για όσους αγαπούν τη λογοτεχνία αποκαλύπτουν τα τρία δοκίμια που συγκέντρωσαν σε τόμο οι εκδόσεις Ολκός. Πρόκειται για το Συμβουλές προς νέο συγγραφέα του Αντρέ Ζιντ, το Συμβουλές στους νέους λογοτέχνες του Σαρλ Μπωντλαίρ και το Παραλλαγές στα βουκολικά του Πωλ Βαλερύ.


Οι εξομολογήσεις των δοκιμίων αυτών ­γιατί, μη γελιόμαστε, πίσω από το πρόσχημα των συμβουλών πρόκειται για εξομολογήσεις­ προσφέρουν μια πλούσια «εκ των έσω» προβληματική πάνω στην περιπέτεια της γραφής.


Ο Αντρέ Ζιντ στο Συμβουλές προς νέο συγγραφέα κρατάει τον διδακτισμό των Γήινων Τροφών αλλά ταυτόχρονα και τον ποιητικό τους χαρακτήρα. Είναι απίστευτα κοντά στον σοφό γέροντα Καβάφη. Δεν είναι τυχαίο που το κείμενο του γάλλου συγγραφέα ξεκινάει με τη δήλωση: «Ακόμα κι αυτή την πραγματεία ως έργο τέχνης μου αρέσει να τη θεωρώ».


Ένα από τα βασικά προτερήματα του καλού εργάτη είναι η δουλειά πάνω στο ύφος ώστε να εξαλειφθεί καθετί περιττό. Η οικονομία στα μέσα είναι η δύναμη της λιτότητας. Και η έμπνευση; Ο Ζιντ δεν την αρνείται. Στο «πρέπει να είσαι πάντα μεθυσμένος» του Μπωντλαίρ όμως απαντά: «Γράφε, αν το επιθυμείς, μεθυσμένος αλλά όταν ξαναδιαβάζεις τα γραπτά σου να είσαι νηφάλιος».


Ο αληθινός συνομιλητής του συγγραφέα όμως είναι ο χρόνος. Η λογοτεχνία είναι το αντίθετο της εφημεριδογραφίας. Έτσι συμβουλή του Ζιντ προς τους νέους συγγραφείς είναι να στρέψουν τα νώτα στις εφημερίδες και στους εφημεριδογράφους αλλά και στις συναθροίσεις που καταλήγουν σε αυτό που σήμερα θα ονομάζαμε κλίκες. Η αντοχή στη μοναχικότητα είναι για τον συγγραφέα η ύψιστη αρετή κάθε καλλιτέχνη.


Το δοκίμιο του Μπωντλαίρ έχει κατά τη γνώμη μου πολύ μεγάλη σημασία όχι μόνο για τις απόψεις του αλλά κυρίως γιατί είναι αποκαλυπτικό για την ψυχική κατάσταση του συγγραφέα. Όταν γράφει το δοκίμιο Συμβουλές στους νέους λογοτέχνες όλα τα γεγονότα που θα καθορίσουν τη ζωή του έχουν συμβεί: η οικονομική καταστροφή και τα χρέη, η μόλυνση από τη σύφιλη και η μύησή του στα ναρκωτικά.


Ο Μπωντλαίρ όμως ακόμη πιστεύει ότι είναι δυνατή η ένταξη του καλλιτέχνη στην αστική κοινωνία και η αναγνώρισή του από αυτήν. Τα οικονομικά μοιάζουν να είναι η έμμονη ιδέα του. Στο κεφάλαιο που επιγράφεται «Σχετικά με τις αμοιβές» πιστεύει πως «μόνο με τα όμορφα αισθήματα μπορεί κανείς να αναρριχηθεί στα πλούτη!».


Για να χρησιμοποιήσω σύγχρονη ορολογία ο Μπωντλαίρ σε αυτό το δοκίμιο πιστεύει πως η ποίηση «πουλάει». Τη θεωρεί αγαθό μεγαλύτερο από την τροφή και γράφει: «Κάθε υγιής άνθρωπος μπορεί να ζήσει χωρίς φαγητό για δύο ημέρες αλλά χωρίς ποίηση, αναρωτιέμαι, θα μπορούσε;». Μάλλον, χρησιμοποιώντας πάλι σύγχρονη ορολογία, θα έλεγα ότι ο μεγάλος ποιητής ήταν κακός στο μάρκετινγκ.


Το δοκίμιο του Βαλερύ αναφέρεται στη μετάφραση των Βουκολικών του Βιργιλίου από τον ίδιο και είναι από τα σημαντικότερα κείμενα πάνω στην προβληματική της μετάφρασης.


Ο Βαλερύ επιστρέφει στον Βιργίλιο σε ηλικία 71 χρόνων. Δεν είναι η μόνη διαφορά ανάμεσα στον γάλλο ποιητή και στον νεαρό δημιουργό των Βουκολικών. Η ύπαιθρος και η αγροτική ζωή είναι απολύτως αδιάφορες στον σύγχρονο ποιητή. Γι' αυτόν η επάνοδος των εποχών φανερώνει την «ηλιθιότητα της φύσης και της ζωής που για να υπάρχει δεν ξέρει παρά να επαναλαμβάνεται».


Τι είναι αυτό που θα κάνει τον Βαλερύ να αναλάβει τη μετάφραση; Η απάντηση κρύβει όλη τη γοητεία του μεταφραστικού εγχειρήματος, που είναι η βαθιά επικοινωνία δύο δημιουργών, και το αποτέλεσμα είναι για τους μελετητές εξίσου αποκαλυπτικό και για τους δύο. Ο σύγχρονος ποιητής αναγνωρίζει στον Λατίνο του 40 π.Χ. την ίδια αγωνία της μορφής που κατέχει και αυτόν. Δηλώνει πως ό,τι καλό έχει να πει για τον Βιργίλιο το αντλεί από «κάποια εμπειρία στην τέχνη του επαγγέλματός του». Μιλώντας γι' αυτή την εμπειρία ο μεταφραστής μάς δίνει ένα κείμενο που μπορεί να θεωρηθεί η δική του ποιητική διαθήκη.

Λίνα Λυχναρά, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 22-04-2001