Ποιητικά άπαντα

Παρίσι, 29 Μαρτίου 1938: ο Περουβιανός Καίσαρ Βαλιέχο, ο μεγαλύτερος ποιητής της Ισπανικής γλώσσας στον εικοστό αιώνα, και ίσως ο πιο ανθρώπινος, άπορος, ανέστιος, ξεψυχά σε μια κλινική, βαθιά τραυματισμένος από τα μαρτύρια του βίου του. Έκτοτε, η πρωτοποριακή ποίησή του θα στεφανώσει τον ίδιο, την πατρίδα του και τη γλώσσα του. Για τον ίδιο, βέβαια, ήταν αργά. Για όλους εμάς, τους ακόμα ζωντανούς, η ευκαιρία να τον γνωρίσουμε -επιτέλους.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Επιτέλους και στα ελληνικά τα άπαντα ενός μεγάλου ποιητή του 20ού αιώνα. Χάρη στην άοκνη, μακρόχρονη προσπάθεια και στο ταλέντο του ποιητή Ρήγα Καππάτου, αλλά και στο μεράκι των ανθρώπων των εκδόσεων Gutenberg, ο έλληνας αναγνώστης μπορεί τώρα να βρει στη γλώσσα του τα ποιήματα του Περουβιανού Σέζαρ Βαλιέχο (η γλώσσα μου πάει να πει Σέσαρ Βαγέχο, αλλά θα σεβαστώ τον μεταφραστή), ενός ποιητή με όλη τη σημασία της λέξης: έζησε σαν ποιητής και ανέπνευσε τον άνεμο μιας επαναστατημένης περιόδου, βαδίζοντας στα χνάρια μιας αξιοπρεπούς και άκρως ποιητικής ζωής όπως το απαιτούσε η εποχή του.


Ο Σέζαρ (Καίσαρ) Βαλιέχο γεννήθηκε τον Μάρτιο του 1892 στο χωριό Σαντιάγο Ντε Τσούκο του Περού και πέθανε, ύστερα από έναν περιπετειώδη, στερημένο βίο, σε μια κλινική του Παρισιού τον Απρίλιο του 1938. Ήταν 46 χρόνων. Ο θάνατός του ήλθε λίγες ημέρες μετά την ήττα των δημοκρατικών δυνάμεων στην Ισπανία ­ κάτι που αυτόματα μας παραπέμπει στον θάνατο του Πάμπλο Νερούδα, λίγες ημέρες μετά το αμερικανοκίνητο πραξικόπημα του Πινοσέ στη Χιλή που ανέτρεψε τη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Αγέντε. Οι ομοιότητες όμως των δύο ποιητών της Νότιας Αμερικής δεν σταματούν στο ληξιαρχικό γεγονός της ομοιότητας του θανάτου τους. Ήταν και οι δύο δοσμένοι στον απλό άνθρωπο και η ποίησή τους ήταν ανθρωποκεντρική. Ο Βαλιέχο πρώτα και ο Νερούδα 50 χρόνια αργότερα έφεραν μια αισθητική επανάσταση στην ποίηση της Λατινικής Αμερικής.


Όλη η ζωή του Βαλιέχο υπήρξε ένας πόνος. Νέος πολύ, εργάστηκε σε εργοστάσια και σε ανθρακωρυχεία, επαγγέλματα που τον πολιτικοποίησαν και ατσάλωσαν τις πολιτικές του πεποιθήσεις, αφού είδε ιδίοις όμμασι τις πιο απάνθρωπες συνθήκες εξαθλίωσης, εκμετάλλευσης και κοινωνικής καταπίεσης στον χώρο εργασίας. Μετά σπουδάζει, παραδίδοντας ιδιωτικά μαθήματα στα παιδιά ενός μεγαλοκτηματία. Σε ηλικία 28 χρόνων διδάσκει σε ένα κολέγιο αλλά εξαιτίας ενός ερωτικού δεσμού χάνει τη δουλειά του. Επιστρέφοντας στο χωριό του μπλέκει σε έναν καβγά σε μιαν εμποροπανήγυρη, συλλαμβάνεται και φυλακίζεται ένοχος για εμπρησμό και αυτό του στοιχίζει 117 ημέρες φυλακή. Αποφυλακίζεται και φεύγει για τη Λίμα, όπου παίρνει μέρος σε έναν ποιητικό διαγωνισμό τον οποίο κερδίζει και με τα χρήματα του βραβείου τυπώνει την πρώτη του συλλογή, το Τρίλθε. Βρισκόμαστε στο 1922 και είναι η ίδια χρονιά που εκδίδονται η «Έρημη Χώρα» του Τ.Σ. Έλιοτ και ο Οδυσσέας του Τζέιμς Τζόις. Το «Τρίλθε» θεωρείται ορόσημο στην ποίηση της ισπανικής γλώσσας του 20ού αιώνα, ένα βιβλίο δύσκολο για το οποίο ακόμη και σήμερα γράφονται μελέτες και άρθρα.


Το ποιητικό έργο του Βαλιέχο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη: Οι μαύροι μαντατοφόροι (1919), Τρίλθε (1922), Ανθρώπινα ποιήματα (1923-1938) και Ισπανία, παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο (1937). Στους Μαύρους μαντατοφόρους ο Βαλιέχο μιλάει για το προ-κολομβιανό Περού, για τις ερωτικές του σχέσεις και για τη νοσταλγία των παιδικών χρόνων. Η γλώσσα του ποιητή είναι εκείνη των συμβολιστών και των παρνασσιστών. Στο Τρίλθε, που άρχισε να το γράφει στη φυλακή, εγκαταλείπει τους γνωστούς κανόνες της ποιητικής έκφρασης και καταργεί τη γραμματική διάρθρωση της ισπανικής γλώσσας. Τα ποιήματα εδώ διαπνέονται από έναν ανανεωτικό άνεμο, ενώ πολλά φαίνεται να είναι γραμμένα σε κατάσταση παραληρήματος. Τα Ανθρώπινα ποιήματα, γραμμένα στο Παρίσι, είναι σαφώς εμπνευσμένα από τη ζωή του εκεί, μια ζωή φορτωμένη από παντός είδους στερήσεις. Τα Ανθρώπινα ποιήματα είναι, κατά τη γνώμη μου, τα πιο ώριμα και τα πιο άρτια. Στο ποίημα Καπέλο, παλτό, γάντια ο ποιητής «έχει χείλη από καουτσούκ» και όταν μπαίνει στο καφενείο de la Regence «η ακίνητη σκόνη βρίσκεται κιόλας όρθια».


Τα «Ποιητικά άπαντα» του Βαλιέχο είναι ένα βιβλίο με τα όλα του: δίγλωσση έκδοση, σημειώσεις, βιβλιογραφία, ευρετήριο τίτλων, φωτογραφίες, άριστη μετάφραση, άψογη τυπογραφική εργασία. Όσον αφορά τον Ρήγα Καππάτο που «δούλεψε» 27 χρόνια στον Βαλιέχο και τον Κυριάκο Αθανασιάδη που είχε την τυπογραφική επιμέλεια του βιβλίου, ένα «εύγε» και ένα «ευχαριστώ» για την τόσο σημαντική προσφορά τους στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό.


Ο Βαλιέχο υπήρξε πρωτοπόρος γιατί έγραψε σουρεαλιστική ποίηση πριν από τους σουρεαλιστές, ασχολήθηκε με την αυτόματη γραφή πριν από τον Μπρετόν, έγραψε μοντέρνα ταυτόχρονα με τους μοντερνιστές και έγραψε ποίηση αποδομητική προτού ανακαλυφθεί ο όρος. Υπήρξε ένας κινηματίας της ποίησης πολύ προτού γεννηθούν τα ποιητικά ευρωπαϊκά κινήματα. Και για τον λόγο αυτόν η προσφορά του στο ποιητικό στερέωμα είναι μοναδική και ανεκτίμητη.

Ντίνος Σιώτης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 18-03-2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ποιος είναι όμως ο Σέσαρ Βαγιέχο; Γιος μιας οικογένειας που απέκτησε έντεκα παιδιά, με γονείς βαθιά θρησκευόμενους, που δεν γνώρισαν την ευμάρεια, έτσι που οι φιλολογικές (και στη συνέχεια νομικές) σπουδές του Σέσαρ καθυστέρησαν, υποχρεωμένος να εξασκήσει διάφορα επαγγέλματα κατά διαστήματα, φυλακισμένος για 117 μέρες εξαιτίας πολιτικών καταγγελιών, άγνωστος ποιητής που καταφεύγει το Παρίσι το 1923, ελπίζοντας προφανώς σε μια καλύτερη ζωή, για να αντιμετωπίσει ωστόσο στην Πόλη του Φωτός την πείνα και τον εξευτελισμό του ανέστιου, ώσπου να τον πάρει ο θάνατος στις 15 Απριλίου του 1938, Μεγάλη Παρασκευή, έχοντας πει στη Γαλλίδα γυναίκα του: «Γράφε: οποιαδήποτε κι αν είναι η υπόθεση που έχω να υπερασπιστώ μπροστά στο Θεό, μετά το θάνατο, έχω έναν υπερασπιστή: το Θεό». Ηταν τα λόγια ενός αγνοημένου δημιουργού, περιφρονημένου από εκδότες και αναγνώστες, μιας κατακερματισμένης προσωπικότητας, που είχε αρπαχτεί από το σωσίβιο των λέξεων.

Το ποιητικό έργο του Βαγιέχο (έγραψε και πεζά, που ως συμπληρώματα της ποίησής του μπορούν να ενδιαφέρουν) συνοψίζεται σε τέσσερις μικρής έκτασης συλλογές: Μαύροι Μαντατοφόροι (1919), Τρίλθε (1922), Ανθρώπινα ποιήματα (1939), Ισπανία, παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο (1940). Η πρώτη συλλογή, ένα είδος προετοιμασίας για την είσοδο σε νέο ποιητικό ύφος, αλλά και θεμέλιο μιας προβληματικής που δεν μεταβλήθηκε στη διάρκεια της δημιουργικής πορείας του Βαγιέχο, είναι ο σπαραγμός της αυτογνωσίας και της απόστασης από τον κόσμο. Η δεύτερη συλλογή, γραμμένη σε μεγάλο βαθμό κατά την περίοδο της φυλάκισής του, είναι η τομή στην έκφραση μιας ζέουσας θλίψης, αλλά και η άπελπις προσπάθεια σύλληψης του κόσμου. Αυτή η συλλογή, που αποτελεί σήμερα τον κολοφώνα της ισπανόφωνης ποίησης κατά τον 20ό αιώνα, τυπώθηκε με έξοδα του Βαγιέχο, άφησε αδιάφορο το κοινό και τον πάντα μικρόψυχο λογοτεχνικό περίγυρο και χάθηκε για χρόνια από τη μνήμη των ιστορικών της λογοτεχνίας. Τα Ανθρώπινα ποιήματα, που κυκλοφόρησαν μετά το θάνατο του ποιητή και που είναι αμφίβολο αν τελικά θα είχαν αυτό τον τίτλο, είναι μια περαιτέρω εμβάθυνση στη μελέτη τού είναι και τού ζην, μια αιωρούμενη κραυγή, που δεν γνωρίζει πού θα πρέπει να σταματήσει, αφού στο μεταξύ ο κόσμος έχει αλλάξει και έχει χάσει κάθε ανθρωπιά του. Αυτή η κραυγή βγαίνει με τρόπο φυσικό, επειδή ο Βαγιέχο δεν έπαψε ποτέ να είναι παρατηρητής της Ιστορίας και της Πολιτικής, υπέρμαχος μιας άλλης αντιμετώπισης, που τον έφερνε κοντά στο σοσιαλισμό και τον καθιστούσε έναν ολόψυχα αφοσιωμένο οπαδό των Δημοκρατικών κατά τον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο (1936-1939). Ηταν τόση η αφοσίωσή του σε εκείνο τον αγώνα, ώστε λέγεται πως παραληρώντας λίγο πριν από το θάνατό του, έλεγε πως ήθελε να φύγει για την Ισπανία. Ετσι, το μακροσκελές σπονδυλωτό ποίημά του Ισπανία, παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο είναι ταυτοχρόνως εξορκισμός μιας προαναγγελθείσης ήττας, προειδοποίηση επερχόμενων δεινών, ευχή αποτροπής του κακού, ελπίδα νίκης.

Η λήθη, στην οποία περιέπεσε ο Βαγιέχο, τόσο βαθιά ώστε χρειάστηκαν πενήντα περίπου χρόνια για να επανέλθει από το Καθαρτήριο στο φως του κόσμου και να καταλάβει τη θέση του μεγαλύτερου ισπανόφωνου ποιητή του 20ού αιώνα, δεν οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες, όπως για παράδειγμα οι καλής πρόθεσης εκδόσεις των έργων του από τη γυναίκα του και τους κατά καιρούς θαυμαστές του, έτσι που δεν είμαστε βέβαιοι ακόμη και σήμερα ούτε για το περιεχόμενο κάθε συλλογής, ούτε για την ακρίβεια του κειμένου. Οφείλεται πρωτίστως στο γεγονός πως ο ποιητής αναδύθηκε ξαφνικά εκ του μηδενός, χωρίς σημεία αναφοράς που να τον συνδέουν με το αναγνωρίσιμο παρελθόν, αλλά και χωρίς συνεχιστές (ούτε καν μιμητές), που θα τον προέκτειναν στο μέλλον. Τηρουμένων των αναλογιών, μοιάζει με τον δικό μας Καβάφη, που ζώντας σε μια άκρη του ελληνόφωνου κόσμου της εποχής του, δημιουργούσε ως πλάστης και θεός το δικό του σύμπαν αγνοώντας κάθε άλλο που ίσχυε γύρω του.

Η είσοδος στο σύμπαν του Βαγιέχο προκαλεί την έκπληξη που αισθάνεται κανείς, καθώς μπαίνει στο σύμπαν του Καβάφη. Η σπειροειδής μορφή του, η δύναμη της έλξης του, το πλήθος των αστέρων του, αλλά και των μαύρων οπών του προκαλούν στον αναγνώστη την ταραχή του αγνώστου (πλην οικείου) και την εμμονή του αυτοτιμωρούμενου να προχωρήσει στα ενδότερα, επειδή η μύηση προβλέπεται μεθυστική και το τέλος της διαρκώς αναβαλλόμενο. Ο μεταφραστής των Ποιητικών Απάντων του Βαγιέχο στη γλώσσα μας Ρήγας Καππάτος, γνωστός Κεφαλλήν, ποιητής ο ίδιος, που δούλεψε για χρόνια ναυτικός και κατέληξε στη Νέα Υόρκη όπου ζει, λάτρης και εργάτης της προώθησης της λατινοαμερικανικής λογοτεχνίας στα ελληνικά, όπως και της ελληνικής ποίησης στα ισπανικά, καταπιάστηκε με τον Βαγιέχο από το 1975 τόσο για να τον μελετήσει όσο και για να προσπαθήσει να τον αποδώσει στο ελληνικό ιδίωμα. Η ανάγνωση που αποτόλμησε στην παρούσα έκδοση στηρίζεται στο σεβασμό του πρωτοτύπου, όπως αυτός συμπεραίνεται από μελέτες για το έργο του Βαγιέχο και από έρευνες γύρω από τα καθέκαστα του βίου του ποιητή, των συγγραφικών του δεδομένων και των ερμηνειών που προκύπτουν από τέτοια στοιχεία. Εχουμε συνεπώς μπροστά μας μια τεκμηριωμένη και προσεκτική εργασία, όπου το ισπανικό κείμενο αντικρίζεται με το ελληνικό και όπου οι επιλογές του μεταφραστή εξηγούνται με την ασφάλεια μιας οικειότητας με το έργο, η οποία έχει πια εικοσιπενταετή θητεία. Η ενασχόληση του Ρήγα Καππάτου με τον Βαγιέχο ήταν γνωστή, αφού μια πρώτη έκδοση επιλεγμένων ποιημάτων από τον βραχύβιο και κατά τα άλλα άγνωστο εκδοτικό οίκο ΟΔΕΒ κυκλοφόρησε το 1979. Η σημερινή έκδοση απέχει παρασάγγας από εκείνη την προσπάθεια, όχι μόνο επειδή καλύπτει τα ποιητικά άπαντα του Βαγιέχο, αλλά επειδή αποδεικνύει την ωριμότητα του μεταφραστή και τη μέριμνα του εκδοτικού οίκου να προσφέρει μιαν απολύτως καλαίσθητη έκδοση 614 σελίδων, με τα απαραίτητα σχόλια και ευρετήρια. Ιδιαίτερα κατατοπιστική είναι η πολυσέλιδη εισαγωγή του Ρήγα Καππάτου, που καθοδηγεί τον αναγνώστη τόσο πετυχημένα, ώστε να του προκαλεί την ανάγκη να προχωρήσει στην ανακάλυψη του μεγάλου πια Σέσαρ Βαγιέχο.



Φ.Δ. ΔΡΑΚΟΝΤΑΕΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/07/2001