Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας

Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας -«ένα καθηλωτικό μυθιστόρημα», «ένα γερμανικό έπος», «ένα αριστούργημα», «ένα μυθιστόρημα εποχής», όπως έγραψε η κριτική- είναι συγχρόνως το μυθιστόρημα ενός μεγάλου έρωτα. Καθώς ο κόσμος δεν είναι δημιουργημένος, δεν είναι φτιαγμένος για τον μεγάλο έρωτα, ο έρωτας αυτός δεν φέρνει στους ερωτευμένους ό,τι αποκαλούμε ευτυχία. Ορθή κατά κόσμον συμπεριφορά και μεγάλος έρωτας -τα δύο αυτά δεν συμβιβάζονται. Πόσο μάλλον όταν πρόκειται για τον έρωτα ενός γιού προς την μητέρα του. Και αυτή η ερωτική ιστορία δεν σταματά ακόμα και μετά τον θάνατο της μητέρας. Γιατί τώρα ο Αλφρεντ Ντορν πρέπει να φροντίσει να μην λησμονηθεί το παρελθόν. Πρέπει να υπερασπίσει τα παιδικά του χρόνια από το παρόν και το μέλλον. Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας πρέπει απ' αυτή τη σκοπιά να αντιμετωπισθεί ως ιστοριογραφία της καθημερινότητας.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Εξήντα χρόνια γερμανικής ιστορίας (από το 1929 ώς το 1987) καλύπτει ο πολυσυζητημένος Μάρτιν Βάλζερ στο ογκώδες μυθιστόρημά του «Η υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας», που πρωτοκυκλοφόρησε στη Γερμανία το 1991. Ενα είναι, νομίζω, το μεγάλο θέμα του βιβλίου: η μεταπολεμική μοιρασιά της Γερμανίας μεταξύ Ανατολής και Δύσης και οι συνέπειες του δραματικού αυτού διαχωρισμού στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων. Ο Βάλζερ βλέπει με αποστροφή τον πολιτικό και οικονομικό στραγγαλισμό της Ανατολικής Γερμανίας, χωρίς την ίδια ώρα να χειροκροτεί το καταναλωτικό άγχος της ευμάρειας και την ακριβοπληρωμένη ελευθερία των Δυτικογερμανών. Ο μεταπολεμικός κόσμος παίρνει στα μάτια του συγγραφέα τη μορφή μιας γενικής και τερατωδών διαστάσεων αποτυχίας, που καταβροχθίζει με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο κάθε ανεξάρτητη συνείδηση, εξαναγκάζοντας σε πλήρη αποκλεισμό όλους τους αδύναμους και τους ανίσχυρους.



Φετιχιστική λειτουργία της μνήμης



Κεντρικός ήρωας στην «Υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας», ο Αλφρεντ Ντορν, γεννημένος στη Δρέσδη, το 1929. Ο Αλφρεντ αποτυγχάνει στα πάντα: στον έρωτα, στις σπουδές, στη δουλειά, αλλά και στις φιλικές ή τις επαγγελματικές του σχέσεις, μονόχνοτος, ανασφαλής, φοβισμένος, υποχόνδριος και ψυχαναγκαστικός, τρέφει από πολύ νωρίς αισθήματα μίσους για τον πατέρα του και παθολογική αγάπη για τη μητέρα του. Ολόκληρη η ζωή του στρέφεται γύρω από τη σχέση με τη μητέρα, στην οποία και επενδύει τα πάντα: τις προσδοκίες και τους πόθους του, τα απωθημένα και τις φαντασιώσεις του, τους ενθουσιασμούς και τις απογοητεύσεις του. Η μανιακή προσκόλληση του Αλφρεντ στη μητρική φιγούρα αποτελεί το κεντρικό στοιχείο του μυθιστορήματος. Ακόμη κι όταν πεθαίνει η μάνα, η σκιά της δεν παύει ποτέ να κυνηγάει το γιο, ο οποίος παραδίδεται σε μια καθαρώς φετιχιστική λειτουργία της μνήμης: οτιδήποτε (μικρό ή μεγάλο, καλό ή κακό, σπουδαίο ή ασήμαντο) συνδέεται με τη μητέρα αποκτά αυτομάτως ιερό χαρακτήρα και αποθησαυρίζεται επιμελώς. Κι ο Αλφρεντ βυθίζεται κάθε τόσο και περισσότερο στην απομόνωσή του, αγγίζοντας κάποτε, ενόσω αναζητεί αδιάκοπα τεκμήρια για το βίο και την πολιτεία της μητέρας, την παράνοια: πληρώνει τεράστια ποσά για το ταφικό της μνημείο, επιδίδεται σε ακαταπόνητες επαφές με όσους συγγενείς του έχουν απομείνει για να ανασυστήσει με όποιον τρόπο μπορεί το πορτρέτο της και στο τέλος γίνεται ένας νοσηρός (με αθεράπευτες εμμονές) λάτρης του παρελθόντος.

Διαμέσου αυτής της πολύ προσωπικής ιστορίας, που αποτελεί και το ισχυρότερο ατού του βιβλίου του (ο Αλφρεντ είναι ένας συναρπαστικός χαρακτήρας), ο Βάλζερ περνά δεξιοτεχνικά στην ιστορία της μεταπολεμικής Γερμανίας: κάθε μετακίνηση του ήρωα (για τις σπουδές του, για τη δουλειά του ή για τη διατήρηση των δεσμών του με την οικογένεια) συνιστά και μια πολύ εύγλωττη εικόνα του χωρισμού των δύο Γερμανιών. Από τη Δρέσδη προς τη Δυτική Γερμανία και από τη Δυτική Γερμανία προς τη Δρέσδη: να το τόξο της μόνιμης διαδρομής της αφήγησης στην «Υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας». Ο Αλφρεντ σπουδάζει μετά βίας νομικά, προσπαθεί επί ματαίω να καταφέρει κάτι με το πιάνο, λατρεύει με βουβό πάθος τη μητέρα του και κατορθώνει να βολευτεί όπως όπως σε μια δημόσια υπηρεσία, ενόσω ολόκληρη η Γερμανία (Ανατολική και Δυτική) ζυμώνεται και ξαναζυμώνεται μέσα από την ταπεινή και ανώνυμη καθημερινότητά του. Το ρημαδιό και η εξαθλίωση που άφησαν πίσω τους οι ναζί, το ασφυκτικό μοντέλο που επέβαλε στους Ανατολικογερμανούς η σοβιετική ηγεμονία (σε σταθερή αντιπαραβολή με την αντικομμουνιστική υπερδιέγερση της Δύσης), αλλά και ο πυρετώδης και συχνά εξοντωτικός ρυθμός με τον οποίο ανέκαμψε η δυτικογερμανική οικονομία στις κρίσιμες δεκαετίες του '60 και του '70 μπαίνουν κυριολεκτικά στο πετσί των περιπετειών που ζει από τα νιάτα του ώς την ωριμότητά του ο Αλφρεντ και χρωματίζουν το χαρακτήρα τους.



Ιδιοφυής αφηγηματική τεχνική



Βασική τεχνική του αφηγητή του Βάλζερ στην «Υπεράσπιση της παιδικής ηλικίας» είναι ο ελεύθερος πλάγιος λόγος: η αφήγηση παραμένει σε όλη την εξέλιξή της τριτοπρόσωπη, αλλά ταυτίζεται με την οπτική του ήρωα, αποδίδοντας ως πραγματική και αντικειμενική κατάσταση τα εντελώς ατομικά και προσωπικά του αισθήματα. Ιδανική τεχνική, θα έλεγα, για την απεικόνιση ενός μυθιστορηματικού χαρακτήρα με τόσο έντονες εσωτερικές αναταράξεις και συγκρούσεις. Η ίδια τεχνική προσφέρει στο συγγραφέα και μίαν άλλη ξεχωριστή δυνατότητα: να τονίσει την υποκειμενικότητα του πρωταγωνιστή του ειρωνικά, να βοηθήσει τον αφηγητή του να αποστασιοποιηθεί από τον Αλφρεντ, την ώρα ακριβώς που εμφανίζεται να του παραχωρεί την αμέριστη υποστήριξή του. Οσο ο Αλφρεντ δικαιολογεί και νομιμοποιεί τον εαυτό του απέναντι στην αποτυχία και την ασημαντότητα, τόσο ο αναγνώστης παρατηρεί τη θλιβερή (ενίοτε αμιγώς καταθλιπτική) πραγματικότητα να αποκαλύπτεται και να απογυμνώνεται σπαρακτικά μπροστά του. Κι ας βάλουμε πλάι στην ιδιοφυή αυτή αφηγηματική μέθοδο και την πολυγλωσσία του Βάλζερ: από την αργκό των νομικών φροντιστηρίων και τα επίσημα έγγραφα των κρατικών υπηρεσιών ώς την τυποποιημένη έκφραση των μορφωμένων μικροαστικών στρωμάτων και το συντακτικό και ορθογραφικό παραλήρημα των κοινωνικά αβοήθητων και των περιθωριοποιημένων.

Πρόκειται για ένα σε κάθε περίπτωση εξαιρετικά σημαντικό βιβλίο. Χωρίς την παραμικρή διάθεση για εθνική αυταρέσκεια και μεγαλοϊδεατισμό, ο Βάλζερ στήνει από την αρχή την ιστορία της Γερμανίας των μεταπολεμικών χρόνων, δίνοντας ένα αυθεντικά δραματικό περιεχόμενο στο παιχνίδι που τόσο αποφασιστικά παίχτηκε στην πολιτική και την οικονομική καρδιά της Ευρώπης επί μισόν και πλέον αιώνα.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/02/2002