Η Κασσάνδρα και οι λογοκριτές στην ελληνική ποίηση 1967-1990

Στην πρωτοποριακή αυτή μελέτη της σύγχρονης ελληνικής ποίησης, η Κάρεν Βαν Ντάυκ ερευνά την ποιητική του μοντερνισμού και του μεταμοντερνισμού στις παρυφές της Ευρώπης. Ανιχνεύει τον σημαίνοντα ρόλο γυναικών συγγραφέων στην Ελλάδα ξεκινώντας από την πολιτική της λογοκρισίας στα χρόνια της δικτατορίας. Μέσα από την ανάγνωση των συνεπειών της λογοκρισίας -σε γελοιογραφίες, μυθιστορήματα, ομιλίες του δικτάτορα, στην ποίηση του Γιώργου Σεφέρη και στο έργο της νεότερης γενιάς ποιητών- δείχνει τους τρόπους με τους οποίους οι ποιήτριες χρησιμοποιούν στρατηγικές γραφής που, μολονότι αρχικά καθιερώθηκαν ως αντίδραση στο νόμο του καθεστώτος περί Τύπου, αποδείχθηκαν στη συνέχεια χρήσιμες για την άρθρωση μιας φεμινιστικής κριτικής. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Παίρνοντας ως σημείο εκκίνησης την πολιτική τής χουντικής λογοκρισίας, η Κάρεν Βαν Ντάικ, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, όπου διευθύνει το Πρόγραμμα Νέων Ελληνικών, ερευνά τις σχέσεις του φύλου με την ποίηση και την πολλαπλότητα διαφόρων πολιτισμικών παραγόντων, με φόντο την περίοδο της δικτατορίας και τα πρώτα μεταδικτατορικά χρόνια. Με αφορμή τη μελέτη του ψυχισμού μερικών ποιητριών και ποιητών της γενιάς του '70, η Βαν Ντάικ φωτίζει ορισμένες πλευρές του σύγχρονου ελληνικού ποιητικού τοπίου, ιδωμένου μέσα από αμερικανικά φίλτρα και κριτήρια. Πρόκειται για μια πολύ σοβαρή και πρωτοποριακή έρευνα που δεν στέκεται μόνο στην ποίηση, αλλά διαχέεται και σε άλλες εκφάνσεις του πολιτισμού μας, όπως το θέατρο, η μουσική, ο κινηματογράφος, τα τραγούδια και, κυρίως, η λογοκρισία. Ο τόμος είναι χωρισμένος σε έξι κεφάλαια, εκ των οποίων τα τρία αναφέρονται στο έργο ισάριθμων ποιητριών (Ρέα Γαλανάκη, Τζένη Μαστοράκη και Μαρία Λαϊνά), ενώ τα άλλα τρία ανιχνεύουν το ζήτημα της αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης λογοκρισίας και εξουσίας («Εξουσία, γλώσσα και ο λόγος περί δικτατορίας»), τη γυναικεία γραφή ως μοχλό χειραφέτησης («Η γυναικεία γραφή και η σεξουαλική πολιτική της λογοκρισίας») και το φαινόμενο της ποίησης της γενιάς του '70 («Ποίηση, πολιτική και η γενιά του '70») εστιάζοντας στην ποίηση των Λευτέρη Πούλιου και Βασίλη Στεριάδη.

Βέβαια, βρισκόμαστε πολύ μακριά από τη δεκαετία του 1970, όπου επικεντρώνει την έρευνά της η Βαν Ντάικ. Οι ποιητές των οποίων οι σκιές έπεσαν πάνω στη γενιά της αμφισβήτησης, σήμερα, 30 χρόνια αργότερα, αμφισβητούνται από τους ίδιους τους ποιητές προς τους οποίους στρέφει την έρευνά της η μελετήτρια. Δεν θέλω να πω με αυτό ότι το βιβλίο έχει ημερομηνία λήξης, αλλά, καλύπτοντας ένα ποιητικό διάστημα 23 χρόνων (1967-1990), είναι εύλογο το κατοπινό έργο των υπό συζήτηση ποιητών να έχει «ξεπεράσει» εκείνη την περίοδο. Με αναφορές στους Γιώργο Σεφέρη, Ανδρέα Εμπειρίκο, Μάνο Χατζιδάκι, Μαργαρίτα Καραπάνου, Δημήτρη Μαρωνίτη, Διονύση Σαββόπουλο, Μποστ, Κυρ, πολλούς πεζογράφους μας και ποιητές που συνάπτουν πολιτισμικές συμμαχίες την περίοδο 1967-1990 από τη μια μεριά, και με αναφορές στο απροσδιόριστο μόρφωμα «καταναλωτισμός, φεμινισμός, λογοκρισία» από την άλλη, η Βαν Ντάικ ερευνά και αναλύει τις σχέσεις φύλου και γραφής, λογοκρισίας και λογοτεχνίας, γλώσσας και εξουσίας. Επειδή δε η συγγραφέας στηρίζεται στο έργο φιλολόγων και κριτικών, το βιβλίο της θα μπορούσε να συνιστά τόσο μια λογοτεχνική ανάλυση του πολιτισμού μας όσο και μια πολιτισμική μελέτη της λογοτεχνίας μας τη δεδομένη χρονική περίοδο.

Με την επιστράτευση της Κασσάνδρας (από το μυθιστόρημα Η Κασσάνδρα και ο λύκος της Μαργαρίτας Καραπάνου και από το ομώνυμο βιβλίο της Christa Wolf), η Βαν Ντάικ επικεντρώνεται στη φεμινιστική σημασία τόσο του μύθου όσο και της γυναικείας ποίησης. Ως γνωστόν, η Κασσάνδρα είχε τιμωρηθεί από τον Απόλλωνα να μη γίνεται πιστευτός ο λόγος της, αλλά φιμωμένη και λογοκριμένη τραύλιζε τα μελλούμενα. Ετσι και η γυναικεία ποίηση, μας λέει η συγγραφέας του βιβλίου, υπονομευόμενη από τη λογοκρισία, υπονομεύει την εξουσία. Το βιβλίο πιθανόν να στέκεται υπέρ τού δέοντος στο φαινόμενο του φεμινισμού και στους ποικίλους κραδασμούς που προκαλεί στη γυναικεία γραφή. Το να μιλάει κανείς για φεμινισμό εν έτει 2002 το βρίσκω ελαφρώς παλιομοδίτικο - όχι διότι ο φεμινισμός δεν είναι κάτι που αξίζει της προσοχής όλων μας, αλλά διότι εν μέρει έχει ξεπεραστεί από την ίδια τη ζωή, έχοντας δημιουργήσει καινούργιες μεταφεμινιστικές εξισώσεις. Το να κάνει όμως μια αμερικανίδα καθηγήτρια έρευνα για τον φεμινισμό στη σύγχρονη ελληνική ποίηση το βρίσκω μεταμοντέρνο και, επομένως, μη επιλήψιμο. Μόνο που με τη φεμινιστική φόρα που υπάρχει - δεν ξέρω αν φταίει η μεταφράστρια ή η συγγραφέας - και απούσης της επιμελήτριας που θα έκανε τη διασταύρωση των πληροφοριών, ο ελληνοαμερικανός συγγραφέας Ευθύμιος Καραμπέτσος από άνδρας έγινε γυναίκα - αναφέρεται ως η Ε.D. Karampetsos (στις «Ευχαριστίες», σελ. 17 και στη σημείωση 2, σελ. 116).

Με εξαντλητική ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, πρόλογο και επίλογο άκρως κατατοπιστικούς και πλήρεις, η Κάρεν Βαν Ντάικ έχει γράψει ένα σημαντικό και χρήσιμο βιβλίο που, με αφορμή το φύλο, ερευνά τη διαδικασία μέρους της σύγχρονης ποιητικής μας γραφής. Και είναι ένα βιβλίο που, σε αντίθεση με την Κασσάνδρα και τον λογοκριτή της Απόλλωνα, γίνεται πιστευτό διότι, αν και δεν αναφέρεται στα δεινά του μέλλοντος, προκαλεί σύνθετες σκέψεις και ερεθισμούς για την ποίηση του παρόντος.



Ντίνος Σιώτης

ΤΟ ΒΗΜΑ , 02-02-2003