Περί τριών απατεώνων

Αυτός ο αιχμηρός, σαρκαστικός λίβελος του λαϊκού Διαφωτισμού είναι μια μετωπική επίθεση ενάντια στους τρεις μεγάλους προφήτες και διαχειριστές του υποτιθέμενου θείου Λόγου, ιδρυτές των θρησκειών που συνιστούν τον ορίζοντα του νεότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Οι διδασκαλίες περί Θεού και ψυχής που συνοψίζονται εδώ "φωτογραφίζουν" συχνά τον εικονοκλαστικό ζήλο τής Εγκυκλοπαίδειας. Ανάγονται όμως επίσης σε μια πολύ ευρύτερη "μυστική" παράδοση τού δυτικού πνεύματος, που εκτείνεται από τον Εμπεδοκλή ώς τον Τζορντάνο Μπρούνο και τον Σπινόζα κι από την ευρωπαϊκή και την αραβική αλχημεία ώς τις πιο τολμηρές εκδοχές τής νέας επιστήμης. Αντίστροφα, στην ιστορική προέκταση μιας τέτοιας ρητορικής βίας δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε τους πυρακτωμένους μονολόγους των βέβηλων χαρακτήρων του Σαντ ή την ανελέητη πολεμική που θα εξαπολύσει στον Αντίχριστο ο Νίτσε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



το 17ο αιώνα γίνεται λόγος για μια «ιερόσυλη» Πραγματεία «De Tribus Impostoribus», η οποία αποτελεί μια ευθεία επίθεση κατά των τριών ιδρυτών των μονοθεϊστικών θρησκειών. Αυτή η Πραγματεία αποτελεί στην ουσία ένα αντιθρησκευτικό κείμενο το οποίο ποτέ δεν θα μπορούσε να είχε δημοσιευτεί επώνυμα.

Ο Φώτης Τερζάκης στον πρόλογό του φροντίζει μεθοδικά να εισάγει τον αναγνώστη στην περιρρέουσα ηθικο-πνευματική ατμόσφαιρα εντός της οποίας γράφτηκε κι επέδρασε αυτό το κείμενο.

Οπως ο ίδιος τονίζει, η ζωή του κειμένου μπορεί να έχει μια διπλή ερμηνεία, είτε να αποδοθεί σκόπιμα σε μια προσωπικότητα για να αποκτήσει κύρος είτε πάλι η απόδοσή του σε κάποιους να αποτελέσει πρόσχημα της Εκκλησίας για να δυσφημίσει τους αντιπάλους της.

Γι' αυτό το λόγο και ο συγγραφέας αυτής της Πραγματείας δεν έχει αναγνωριστεί ακόμη, αν και μια εκδοχή της, όπως είναι η παρούσα έκδοση, αποδίδεται στον Baron d' Holbach. Για να γίνει όμως κατανοητό το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου διακινείται κι επενεργεί αυτή η Πραγματεία είναι απαραίτητος ο αναστοχασμός του πνευματικού κλίματος του 18ου αιώνα.



Το πνευματικό κλίμα της σύγκρουσης



Στον αιώνα των Φώτων διαμορφώνονται οι θεωρητικές προϋποθέσεις υπέρβασης του Θεού ως βασικής αρχής συγκρότησης του υποκειμενικά νοηματοδοτούμενου κόσμου. Οι οικονομικές προϋποθέσεις είχαν ήδη πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο της μετατροπής των σχέσεων προσωπικής εξάρτησης σε σχέσεις εμπράγματης, όπου ο Θεός δεν αποτελεί πλέον στοιχείο αναγκαίο για την κοινωνική πραγματικότητα των καπιταλιστικών σχέσεων.

Ο καπιταλιστικός άνθρωπος δεν παύει να αιτιολογεί την κοινωνική του πρακτική και με εξωοικονομικά νοήματα, μόνο που αυτά πλέον δεν υπέχουν θέση υπέρτατης πραγματικότητας.

Ο βασικός πυρήνας σκέψης μετατοπίζει το κέντρο βάρους του από τον ίδιο τον Θεό και το θείο λόγο προς το υλικό είναι της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Ενεργός παράγοντας αυτής της μετατόπισης ήταν και εξακολουθεί να είναι η ίδια η Εκκλησία. Με αυτή την έννοια πρέπει να γίνουν αντιληπτές απόψεις σαν αυτή του Paul Hazard, πως την εποχή του Διαφωτισμού δικάζεται ο ίδιος ο Θεός. Οι άνθρωποι -συμπεριλαμβανόμενης και της τεράστιας πλειονότητας των διαφωτιστών- δεν ενστερνίζονται τις αρχές της αθεΐας, παύουν όμως να στηρίζουν την κοινωνική αναπαραγωγή στα θεολογικά εξωοικονομικά νοήματα.

Αυτό σημαίνει πως είναι άλλο πράγμα να θεωρεί κανείς πως η πίστη στον Θεό μπορεί κάποτε να εξασθενήσει σε σημείο που οι περισσότεροι άνθρωποι να είναι άθεοι, από το γεγονός πως στο καπιταλιστικό περιβάλλον των «πολλαπλών επιλογών» η εμπράγματη πραγματικότητα συγκροτείται χωρίς την αναγκαία παρουσία του Θεού. Το είναι του καπιταλιστικού χρόνου επικρατεί στη διαμάχη του με το είναι της θεϊκής αιωνιότητας.

Η ανατίμηση του ανθρώπου είτε ως συστατικού στοιχείου της φύσης είτε ως κυρίαρχου επί αυτής αποτελεί την κοσμοθεωρητική προϋπόθεση για τη συγκρότηση του Λόγου, αλλά και την αιτία σύγκρουσής του με τη θεολογική σκέψη. Αυτή όμως η ανατίμηση δεν οδηγεί στην άρνηση του Θεού, αλλά στην άρνηση της εξ αποκαλύψεως θρησκείας και της κυρίαρχης πολιτικά και θεσμικά θέσης της Εκκλησίας.

Η έκκληση του Voltaire υπέρ «της συντριβής της άτιμης» (της Εκκλησίας και όχι της θρησκείας) γίνεται από θέσεις ντεϊστικές και όχι αθεϊστικές. Ο ντεϊσμός των philosophes σκόπευε στην εξασφάλιση της «γνωσιοθεωρητικής αυτοτέλειας του λογικού απέναντι στην Αποκάλυψη», χωρίς να αμφισβητείται η ύπαρξη ενός ανώτατου όντος (Voltaire) ή η ανάγκη ύπαρξής του (Kant).

Η επίπλαστη θρησκεία κατά τον Βολτέρο εκπορεύεται από τη θεολογία και από τους ιερείς κι ενθαρρύνει όλες τις ωμότητες.

Αντιθέτως, η φυσική θρησκεία διδάσκει πολλά «ηθικά διδάγματα και πολύ λίγα δόγματα». Η ύπαρξη του Θεού ακολουθεί το δρόμο της λογικής αναζήτησής του, όπως αυτός χαράχτηκε από τον Descartes και τον Locke. Ο τελευταίος όμως, αν και τάσσεται υπέρ της ανεξιθρησκίας, εξαιρεί από αυτήν το δόγμα της αθεΐας, επειδή αυτό υποσκάπτει τα θεμέλια της κοινωνικής συνοχής.

Κατά δε τον Ρουσό στο κέντρο της φυσικής θρησκείας τοποθετείται ο ανατιμημένος άνθρωπος ως αναπόσπαστο τμήμα της φυσικής ιστορίας. Ο Θεός είναι μόνο το αυτενεργό ον «που κινεί το σύμπαν και ρυθμίζει τα πράγματα» (Αιμίλιος). Ο Hume, όμως, αμφισβητεί και αυτή τη φυσική θρησκεία, αφού την αντιμετωπίζει ως έκφραση του ανθρώπινου φόβου απέναντι στο άγνωστο. Αυτό όμως που κυρίως τον απασχολεί είναι οι μηχανισμοί που αναδεικνύουν το θρησκευτικό φόβο και το συναίσθημα σε αρχή συγκρότησης της ανθρώπινης εμπειρίας.



Η πρόκληση της αθεΐας



Από αυτό το σημείο το ρεύμα του αθεϊστικού υλισμού κυλάει πιο δυναμικά στις όχθες του ποταμού της ανθρώπινης σκέψης. Ο Diderot και κυρίως ο Baron d' Holbach αποτελούν τους πιο δυναμικούς εκπροσώπους αυτού του ρεύματος. Στην παρούσα πραγματεία συναντάμε πολλές από τις θέσεις που αναπτύσσει ο Holbach στο «Σύστημα της Φύσης. Υπάρχει μια διαφορά ύφους και βάθους, αλλά όσον αφορά το περιεχόμενό της τηρούνται οι βασικές αρχές του αθεϊστικού υλισμού.

Αφετηριακό σημείο της Πραγματείας είναι η θέση πως ο φόβος και η άγνοια των φυσικών νόμων είναι οι πραγματικοί δημιουργοί του Θεού. Η πεποίθηση των ανθρώπων πως ο κόσμος είναι φτιαγμένος γι' αυτούς είναι μια προκατάληψη που τους οδήγησε στο συμπέρασμα πως αν δεν τον έφτιαξαν οι ίδιοι, τότε μια δύναμη όμοια με αυτούς τον δημιούργησε. Οι άνθρωποι στο βαθμό που δεν υπακούουν στον ορθό λόγο και δεν ακολουθούν το φυσικό νόμο, πέφτουν σε παγίδα και υψώνουν βωμούς στα φανταστικά όντα των αόρατων δυνάμεων που καλούνται να υποκαταστήσουν την άγνοια των φυσικών νόμων.

Εδώ ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η γνώση των φυσικών φαινομένων οδηγεί στην αποκάλυψη της ψευδούς βάσης της θρησκευτικής συνείδησης, παραγνωρίζοντας έτσι τις κοινωνικές ορίζουσες της θρησκείας. Δεν παραλείπει όμως να τονίσει πως από την απουσία της αλήθειας και την παρουσία της άγνοιας οι άμεσα ωφελούμενοι είναι οι απατεώνες του ιερατείου και της εξουσίας.

Οι ιδρυτές των θρησκειών αντιλαμβάνονται πως η άγνοια των λαών είναι η βάση της δικής τους εξουσίας. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο των επιτήδειων δασκάλων της εξαπάτησης εντάσσει ο συγγραφέας τη βιογραφία των τριών ιδρυτών των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, αλλά και των προφητών ή των μαθητών συνεχιστών του έργου τους. Οι υπερβολές του κειμένου δεν μπορούν να ακυρώσουν τη σημασία της πραγματολογικής του βάσης.

Η φύση, σύμφωνα με το συγγραφέα, δεν έχει σκοπούς και τα τελικά αίτια δεν είναι παρά ανθρώπινες μυθοπλασίες. Αυτή η άποψη, όπως είναι φανερό δεν συνάδει με την αποδιδόμενη κατηγορία του χυδαίου υλισμού, ούτε όμως με την ανάδειξη του ρόλου της επιστήμης και της γνώσης ως χειραφετητικού στοιχείου της ανθρώπινης υπόστασης. Εξάλλου το κείμενο δεν βρίσκεται εξ ολοκλήρου εκτός της ντεϊστικής λογικής, αφού θεωρεί πως αν ο Θεός εθεωρείτο κάτι που αναπαριστά ένα καθολικό ον εκφραστή της κίνησης, της ζωής και του είναι, τότε σε αυτή την αντίληψη δεν υπάρχει τίποτε ανάξιο του ονόματος του Θεού.

Από την άλλη, όπως τονίζεται και στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης, η ανάλυση της φύσης της ψυχής αποτελεί μια «απόπειρα υλιστικής αναγωγής των πνευματικών φαινομένων».

Τελικά, τα βασικά σημεία του αντιθρησκευτικού αυτού μανιφέστου -τα οποία συναντώνται και στο «Σύστημα της φύσης»- είναι α) η κριτική της ιδέας (έννοιας) του Θεού, β) η διάψευση των επιχειρημάτων για την ύπαρξή του, γ) η απόρριψη της δυνατότητας γνώσης του Θεού και κυρίως δ) η αναγωγή της ιδέας του Θεού στην ιδέα της φύσης.

Στα ιδιαίτερα θετικά της έκδοσης κρίνονται τα τρία παραρτήματα που διαπραγματεύονται το θέμα της πατρότητας του έργου, αν και αφορούν μια συζήτηση προγενέστερη της παρούσας εκδοχής που αποδίδεται στον Holbach.

Αυτή η Πραγματεία δεν αποτελεί κορυφαίο δείγμα της αθεϊστικής φιλολογίας, είναι όμως σημαντικό υλικό του οικοδομήματός της. Το βιβλίο αναμφίβολα διέπεται από έναν επιθετικό αθεϊσμό, ο οποίος είναι χειρότερος από μια ατομικού επιπέδου βαθιά θεοσέβεια, όχι όμως και από μια φανατική πίστη.

Σε μια εποχή που σε δυτικό και ανατολικό κόσμο επικρατεί ένας ακραίος θεοφοβούμενος νεο-συντηρητισμός η ανάπτυξη ενός κριτικού και ανεκτικού αθεϊσμού είναι αναγκαία συνθήκη για την ανατίμηση της αυτογνωσίας, της αξιοπρέπειας και της προτεραιότητας των ανθρωπιστικών αξιών του σκεπτόμενου ανθρώπινου είδους έναντι των αξιών του σκοταδισμού, του πολέμου των πολιτισμών, του φόβου του θανάτου και της αμαρτίας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/08/2003