Οι τρεις απειλές του αιώνα

[...] Η νέα εποχή απαιτεί νέες απαντήσεις στις προκλήσεις που συνεπιφέρει και, προπάντων, υπαγορεύει τη νηφάλια θεώρηση των νέων απειλών που αναδύονται για την ανθρωπότητα, καλώντας σε συνθέσεις και συγκλίσεις για την εξεύρεση των λύσεων εκείνων που θα οδηγήσουν στην αντιμετώπισή τους. Ζητήματα όπως η δημογραφική έκρηξη, το υδατικό πρόβλημα και η επιθετική ανάδυση του ισλαμικού φονταμενταλισμού, που αποτελούν και το αντικείμενο του βιβλίου, δεν προσφέρονται για εύκολες «λύσεις». Απαιτούν ρηξικέλευθες προτάσεις και μια νέα, σφαιρικότερη πολιτική θέαση, που να συνδυάζει την παγκόσμια θεώρηση με την τοπική και περιφερειακή δράση. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του Ιωάννη Βαρβιτσιώτη αναλύει τρεις παγκόσμιες προκλήσεις: το δημογραφικό, το πρόβλημα των υδάτινων πόρων και τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Αν και σε καθεμία από τις θεματικές αυτές παρουσιάζεται η σκοπιά της Ελλάδας, ο συγγραφέας αποφεύγει τον ελλαδικό τοπικισμό και αντιθέτως αναδεικνύει γνήσια παγκόσμιους προβληματισμούς. Παρ' ότι το βιβλίο πραγματεύεται βαρυσήμαντα διεθνή ζητήματα μακράν της τρέχουσας ειδησεογραφίας, είναι προσιτό στο ευρύτερο κοινό που ο συγγραφέας επιδιώκει να ευαισθητοποιήσει. Οσον αφορά το δημογραφικό ζήτημα, ο κ. Βαρβιτσιώτης εξετάζει αφενός την υπογεννητικότητα και γήρανση του πληθυσμού στον ανεπτυγμένο κόσμο και αφετέρου τη ραγδαία αύξηση του πληθυσμού στον αναπτυσσόμενο κόσμο (το 95% των παγκόσμιων γεννήσεων σημειώνεται στον αναπτυσσόμενο κόσμο). H δημογραφική αυτή δυαδικότητα αποκτά ιδιαίτερα επικίνδυνη δυναμική λόγω της συνοδευόμενης ανισοκατανομής του παγκόσμιου πλούτου (οι τρεις πλουσιότεροι άνθρωποι στον κόσμο έχουν πλούτο μεγαλύτερο από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν των 26 φτωχότερων κρατών).



Κίνα και Ινδία



Εξαιρετική, αν και συνοπτική, είναι η ανάλυση των συνεπειών των παγκόσμιων δημογραφικών τάσεων. Ο διεθνής καταμερισμός ισχύος θα αλλάξει δραστικά υπέρ της Κίνας και της Ινδίας, τις μόνες χώρες με πληθυσμό πάνω από ένα δισεκατομμύριο, εφόσον οι οικονομίες τους συνεχίσουν να αναπτύσσονται ραγδαίως. Επίσης θα επηρεασθεί η ισορροπία μεταξύ των πολιτισμών: η Δύση από 30% του παγκόσμιου πληθυσμού το 1900 έχει περιορισθεί στο 13% σήμερα και ειδικότερα η Ευρώπη έχει γνωρίσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες πληθυσμιακή συρρίκνωση σε απόλυτα μεγέθη. H ανισοκατανομή του πλούτου προκαλεί μεγάλα μεταναστευτικά ρεύματα από τον αναπτυσσόμενο προς τον ανεπτυγμένο κόσμο, που αμβλύνουν μεν το πρόβλημα της γήρανσης και της υπογεννητικότητάς του αλλά προκαλούν ξενοφοβία και κοινωνικές εντάσεις (βλέπε φαινόμενα τύπου Λεπέν). H ανθρωπότητα ως σύνολο κινδυνεύει λόγω της εκρηκτικής ανάπτυξης του παγκόσμιου πληθυσμού να εξαντλήσει τους φυσικούς πόρους του πλανήτη και να μολύνει καταστροφικά το περιβάλλον.

Στις προτάσεις πολιτικής ο κ. Βαρβιτσιώτης εξετάζει τρόπους μείωσης της υψηλής γεννητικότητας στον αναπτυσσόμενο κόσμο, όπου μεταξύ άλλων αναφέρει, αν και δεν τονίζει ίσως επαρκώς, τον αγώνα για την εξασφάλιση των δικαιωμάτων των γυναικών που, σύμφωνα με τα HE, αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα κάμψης της υψηλής γεννητικότητας. Στη συνέχεια εξετάζει διεξοδικά πολιτικές σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο για την αύξηση της γεννητικότητας και την αφομοίωση ή τουλάχιστον την ομαλή πολυπολιτισμική συνύπαρξη των μεταναστών. Ειδικά για την Ελλάδα αξίζει να αναφερθεί η επιτυχής αφομοίωση κατά τον 19ο αιώνα των μη ελληνόφωνων ομάδων του πληθυσμού, που υποστηρίζει τα επιχειρήματα του συγγραφέα υπέρ μιας εκπαιδευτικής πολιτικής με στόχο την ενσωμάτωση στην ελληνική κοινωνία των τέκνων των μεταναστών.



Το πρόβλημα της λειψυδρίας



Το πρόβλημα των υδάτινων πόρων αναλύεται από πολλές σκοπιές αναδεικνύοντας την πολυπλοκότητά του. H αυξανόμενη λειψυδρία που μαστίζει σημαντικές περιοχές του πλανήτη έχει τέσσερα βασικά αίτια. Πρώτον, την εκρηκτική αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού. Δεύτερον, την καταστροφή των δασών σε παγκόσμια κλίμακα, ιδιαίτερα των τροπικών, που συγκρατούν το νερό της βροχής και αποτρέπουν τη χειμαρρώδη εκροή του. Τρίτον, την αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη, που πηγάζει από το φαινόμενο του θερμοκηπίου, προκαλώντας μεταξύ άλλων ερημοποίηση σε οριακές περιοχές. Τέταρτον, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, που αχρηστεύει μεγάλες ποσότητες γλυκού νερού. Εχοντας εξετάσει τις διαστάσεις του προβλήματος ο κ. Βαρβιτσιώτης αναλύει στη συνέχεια τις πολιτικές συνέπειες. Το κεφάλαιο για τη γεωπολιτική του ύδατος εστιάζει στη Μέση Ανατολή, που λόγω των ραγδαίως αυξανόμενων πληθυσμών της αντιμετωπίζει οξυνόμενο πρόβλημα λειψυδρίας. Εξετάζονται μεταξύ άλλων οι εντάσεις μεταξύ της Τουρκίας και των νοτιότερων γειτόνων της λόγω της αυξανόμενης εκμετάλλευσης του Ευφράτη και του Τίγρη μέσω των φραγμάτων στη Νοτιοανατολική Τουρκία. Το νερό περιπλέκει επίσης την ειρηνευτική διαδικασία στο Παλαιστινιακό, καθώς σημαντικές πηγές ύδατος για το Ισραήλ βρίσκονται στη Δυτική Οχθη. Ο συγγραφέας εξετάζει επιπλέον συναφή ζητήματα στα Βαλκάνια και συγκεκριμένα όσον αφορά τους ποταμούς που εισρέουν στην Ελλάδα από γειτονικά κράτη.

Στις προτάσεις πολιτικής ο κ. Βαρβιτσιώτης τονίζει ορθά ότι η καταλληλότερη μονάδα διαχείρισης του προβλήματος είναι η λεκάνη απορροής των υδάτων και όχι πολιτικά ή διοικητικά όρια που συχνά κατατεμαχίζουν γεωμορφολογικά ενιαίες περιοχές. Εφόσον μια λεκάνη απορροής επεκτείνεται σε μερικά κράτη, η ενιαία διαχείρισή της προϋποθέτει τη διεθνή συνεργασία, που δυστυχώς αποδεικνύεται δύσκολη σε περιοχές όπως η Μέση Ανατολή. H ανάλυση του προβλήματος των υδάτινων πόρων κλείνει με καίριες προτάσεις για την ευρωπαϊκή και εθνική πολιτική, που είναι ιδιαίτερα χρήσιμες δεδομένου του προβλήματος λειψυδρίας που αντιμετωπίζουν αρκετές περιοχές της Ελλάδας.



Ισλαμιστές των άκρων



Ενώ το δημογραφικό και το ζήτημα των υδάτινων πόρων αποτελούν προβλήματα που προέκυψαν και οξύνθηκαν λόγω της βιομηχανικής επανάστασης, ο ισλαμικός φονταμενταλισμός είναι προϊόν της δυσκολίας του μουσουλμανικού κόσμου να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της νεωτερικότητας. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός και τα αίτιά του είναι πλέον ζητήματα που απασχολούν όλον τον ανεπτυγμένο κόσμο έπειτα από το ισχυρότατο σοκ της 11ης Σεπτεμβρίου. Ο κ. Βαρβιτσιώτης παρέχει μια χρήσιμη σύνοψη της ισλαμικής θρησκείας και των υποδιαιρέσεών της, που ασφαλώς θα βοηθήσει το ευρύτερο κοινό να κατανοήσει τις τρέχουσες εξελίξεις στον μουσουλμανικό κόσμο. Παρέχει επίσης μια ιστορική αναδρομή της ισλαμιστικής τρομοκρατίας κατά τα τελευταία 20 χρόνια αναδεικνύοντας το γεωγραφικό εύρος της από τις Φιλιππίνες ως τη Νέα Υόρκη και από τη Μόσχα ως την Αλγερία. Παραθέτοντας διάφορες αναλυτικές προσεγγίσεις για το φαινόμενο του ισλαμικού φονταμενταλισμού, επιτρέπει στον αναγνώστη να το ερμηνεύσει από διαφορετικές οπτικές γωνίες αποφεύγοντας τα εύκολα «κλισέ».

Συνολικά το βιβλίο επιτυγχάνει τον στόχο του, να παρουσιάσει δηλαδή διεθνείς προβληματισμούς για μείζονες παγκόσμιες προκλήσεις με τρόπο προσιτό στο ευρύτερο ελληνικό κοινό. H έλλειψη ελλαδικού «επαρχιωτισμού» από την επιχειρηματολογία του κ. Βαρβιτσιώτη είναι υποδειγματική και ενισχύει την αξιοπιστία του βιβλίου στα σημεία όπου καταπιάνεται με την ελληνική σκοπιά. Πρόκειται για βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί από ένα ευρύ κοινό καθώς συνεισφέρει στην αναβάθμιση του εγχώριου προβληματισμού για τα μεγάλα παγκόσμια προβλήματα της εποχής μας.



Χαράλαμπος Παπασωτηρίου (καθηγητής του Παντείου Πανεπιστημίου)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 08-06-2003