Ο κλώνος του ανθρώπου

ΚΡΙΤΙΚΗ



H διαμάχη για τα όρια και τις δυνατότητες γύρω από την επιστημονική έρευνα και τις εφαρμογές της βιοτεχνολογίας εκφράζει και συμπυκνώνει προαιώνιες ελπίδες αλλά και φόβους του ανθρώπου. Δεν υπάρχει τίποτε το καινούργιο στην επιθυμία μας να καθορίσουμε τη ζωή μας εμείς οι ίδιοι, να την προφυλάξουμε από τα δεινά μιας ατυχούς συγκυρίας, να εξασφαλίσουμε με κάποιον τρόπο την ύπαρξή μας στον αιώνα τον άπαντα. Εξίσου δε παλαιός και γνώριμος είναι ο κίνδυνος της άμετρης επιθυμίας και της ανέλεγκτης πρόθεσης, της ύβρεως.



Μικροί Φρανκενστάιν



Στη διαμάχη όμως αυτή για το γενετικό αλλά και ηθικό μέλλον του ανθρώπου σοβεί και μια τελείως σύγχρονη διάσταση. Δεν είναι μόνο οι απίστευτες ευχέρειες και δυνατότητες (αναπαραγωγικές, διαγνωστικές, θεραπευτικές κτλ.) που διανοίγονται χάρη στις ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών και στις εφαρμογές τους. Δεν είναι ότι η ρομαντική και επιστημονικιστική φαντασία του 19ου αιώνα γίνεται χειροπιαστή πραγματικότητα. Δεν είναι λοιπόν ότι ο μύθος έγινε (δυνάμει) μια απλή καθημερινότητα.

H σύγχρονη διάσταση έγκειται κυρίως στη μεταμόρφωση των περιστάσεων, των όρων πρόσληψης του προβλήματος. Οχι μόνο έγινε ο μύθος πραγματικότητα αλλά παράλληλα αποχώρησε ως μύθος από το προσκήνιο παίρνοντας μαζί του την ερμηνευτική του πυκνότητα και πολυσημία. Οι μύθοι εκδημοκρατικοποιήθηκαν και όλοι μπορούμε τώρα να παίξουμε αυτούς τους ρόλους, να γίνουμε μικροί Προμηθείς, μικροί Οιδίποδες, μικροί Φρανκενστάιν. Το σύγχρονο λοιπόν στη διαμάχη αυτή έγκειται στο ότι το βάρος αυτού του προαιώνιου διλήμματος το φέρουμε πλέον οι ίδιοι, όλοι μαζί, και κανένας δεν μπορεί πια να μας ανακουφίσει από το συγκεκριμένο βάρος και τον τρόμο που ενδεχομένως αυτό συνεπάγεται. Είναι συνεπώς ένα παλιό θέμα αλλά δυστυχώς το θέμα αυτό δεν μπορεί να λυθεί με παλιούς τρόπους. Φυσικά στον βαθμό που επιζούν ακόμη οι μύθοι θα πρέπει να ακουστούν.

Ο χριστιανισμός έχει αναμφισβήτητα πολλά να μας πει για τον πειρασμό και το τίμημα που πληρώνουν όσοι υποκύπτουν. Τελικά όμως - και ίσως αυτό είναι το μάθημα - εμείς οι ίδιοι θα καθορίσουμε σήμερα την Κόλαση και τον Παράδεισο της επίγειας τουλάχιστον ζωής.

Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών κατέστησαν ορατό το ενδεχόμενο δημιουργίας ανθρώπινων κλώνων, την αναπαραγωγή, δηλαδή, ενός ανθρώπου γενετικά ταυτόσημου με έναν άλλον, τον δότη του γενετικού υλικού. H θεωρητική αυτή προς το παρόν προοπτική να μπορεί ένας άνθρωπος να παράγει κατά βούληση γενετικά αντίγραφά του εύλογα μας τρομάζει. Ο νους μας πάει σε φάλαγγες τυποποιημένων homunculi στη διάθεση ολοκληρωτικών εξουσιών, παρανοϊκών δικτατόρων ή διδακτόρων (Dr. Strangelove). Οι φόβοι αυτοί όμως δεν αφορούν την κλωνοποίηση την ίδια αλλά κάτι γενικότερο, όπως την κατάχρηση της πολιτικής εξουσίας και της επιστημονικής αυθεντίας - φόβοι καθ' όλα εύλογοι και δικαιολογημένοι! H ώσμωση της επιστημονικής έρευνας με την επιχειρηματική ενέργεια (ελευθεριότητα;) έχει πάρει τελευταία, όπως πανταχόθεν αναγνωρίζεται, επικίνδυνες διαστάσεις. Υπάρχει όμως κάτι που αφορά την ίδια την κλωνοποίηση ως τρόπο ανθρώπινης αναπαραγωγής που να είναι αξιακά τόσο επίφοβο, τόσο επικίνδυνο και βλαβερό για τους ανθρώπους και την κοινωνία ώστε να πρέπει να καταδικασθεί ηθικά και να τεθεί υπό απαγόρευση από την έννομη τάξη;



Υπέρ και κατά



H εξαίρετη μονογραφία του Φίλιππου Βασιλόγιαννη Ο κλώνος του ανθρώπου σε αυτό ακριβώς το ερώτημα προσπαθεί να απαντήσει. Αν δεν είναι να υποκύψουμε πάραυτα στα φοβικά ανακλαστικά που με τόσο ζήλο καλλιεργούν στο θέμα αυτό τα MME παγκοσμίως, αν είναι να σκεφθούμε και να αποφασίσουμε ως άτομα και πολίτες μιας ελεύθερης και δημοκρατικής πολιτείας με τις ίδιες μας τις δυνάμεις, με τη βοήθεια του λόγου αλλά και του κατασταλαγμένου αισθήματος που όλοι διαθέτουμε, πώς θα καθοδηγηθούμε στην κρίση μας, από πού θα αντλήσουμε τα επιχειρήματά μας;

Ο Βασιλόγιαννης θέτει εξαρχής το ερώτημα στην ορθή του βάση: «Το ζήτημα της κλωνοποίησης τίθεται ειδικότερα ως ζήτημα συνταγματικότητας των κανόνων δικαίου που απαγορεύουν (και ποινικοποιούν) τη χρησιμοποίησή της στην ανθρώπινη αναπαραγωγή» (σ. 13). Τα επιχειρήματα συνεπώς υπέρ ή κατά της κλωνοποίησης δεν στρατολογούνται ελευθέρως μέσα από το απόθεμα των ηθικών, φιλοσοφικών ή θρησκευτικών αντιλήψεων που τυχαίνει να έχουμε για το νόημα ή την αξία της ζωής. H άντληση και η συγκρότηση των επιχειρημάτων για την κλωνοποίηση, επειδή ακριβώς αφορά ένα τόσο θεμελιώδες θέμα που είναι η δημιουργία της ζωής (αλλά και μια σειρά ακόμη θεμελιώδεις για τη συνταγματική μας τάξη αξίες), πρέπει να γίνεται με τρόπο που να ανταποκρίνεται στα αξιακά και θεσμικά προαπαιτούμενα μιας συντεταγμένης πολιτείας.

Με άλλα λόγια, τα προβαλλόμενα επιχειρήματα πρέπει να είναι διατυπωμένα έτσι ώστε να είναι αναγνωρίσιμα και αποδεκτά από όλους τους (ελεύθερους και ίσους) συμμετόχους σε αυτή τη θεμελιώδη κρίση. Ετσι μια επιχειρηματολογία μπορεί να λάβει υπόψη της και να επικαλεσθεί ενδεχομένως ένα δόγμα πίστεως, δεν μπορεί όμως να βασίσει σε τελευταία ανάλυση την οριστική της κρίση σε αυτό.

Ο κλώνος του ανθρώπου εφαρμόζει με επιτυχία τα εργαλεία της σύγχρονης συνταγματικής και πολιτικής θεωρίας και ιδιαίτερα των συγγραφέων εκείνων που εμπνέονται από τον Καντ, τη συμβολαϊκή θεωρία και τη δεοντοκρατική παράδοση στην ηθική φιλοσοφία αλλά και αξιοποιεί την επιχειρηματολογική εμπειρία που ανέδειξε την τελευταία δεκαετία ο κατά βάση φιλοσοφικός κλάδος της βιοηθικής. Ο συγγραφέας του βιβλίου οργανώνει με θαυμαστή ευρυμάθεια και διεισδυτικότητα τους επιχειρηματολογικούς εκείνους δρόμους που θα μας οδηγήσουν με μια σχετική αίσθηση ασφαλείας στη βέλτιστη από πλευράς θεμελιωδών συνταγματικών αξιών κρίση γύρω από τη σημαντική αυτή κανονιστική διαμάχη.



Αδικαιολόγητοι φόβοι



Μια σοβαρή ενασχόληση (μια ενασχόληση που συνιστάται τόσο στον απλό ενδιαφερόμενο όσο και, ιδιαίτερα εδώ, σε όσους από τη μία ή από την άλλη θέση ασχολούνται τακτικά με αυτή τη θεματολογία) με το βιβλίο αυτό θα εμπλουτίσει τις γνώσεις μας, θα μας διαλύσει τους αδικαιολόγητους φόβους μας αλλά θα τονώσει από την άλλη το ενδιαφέρον μας εστιάζοντας την προσοχή μας στα σημεία εκείνα που είναι ακόμη κανονιστικά δυσχερή αλλά παράλληλα και εξαιρετικά θελκτικά για την ηθική και θεσμική φαντασία του σύγχρονου ανθρώπου.

Ως γνωστόν, στα θέματα αυτά δεν υπάρχουν αφοπλιστικές και αφοπλίζουσες βεβαιότητες. Προσωπικά δεν είμαι πεπεισμένος ότι η αναπαραγωγική κλωνοποίηση, παρά τη συγγένειά της με παράλληλα γενετικά και θεσμικά φαινόμενα, όπως οι μονοωγενείς δίδυμοι και η υιοθεσία (η πρόταση του Βασιλόγιαννη για μια εναρμόνιση της κανονιστικής εξειδίκευσης των προϋποθέσεων της κλωνοποίησης με ανάλογες διατάξεις από το κεφάλαιο του AK για την υιοθεσία παρουσιάζει ενδιαφέρον), μπορεί να αποτελέσει μια ικανοποιητική εναλλακτική εκδοχή. Δεν μοιάζει (τουλάχιστον με τα σημερινά ηθικά δεδομένα) να είναι μια επιλογή ικανή να μας εμπλουτίσει ηθικά και πολιτιστικά σε έναν κόσμο που απειλείται από λιμούς και υπερπληθυσμό (αυτό όμως μπορεί να ισχύει, φέρ' ειπείν, για τους γάμους μεταξύ ομοφυλοφίλων και η διαφορά αυτή ενδέχεται να μπορεί να αποτυπωθεί και θεσμικά).

Ξέρουμε όμως ότι τίποτε δεν θα ήταν πιο ανόητο και ηθικιστικό από την ποινική απαγόρευση πράξεων που, αν κάποτε τελεσφορήσουν, θα επιφέρουν αποτελέσματα που δεν μπορούμε ακόμη να κατανοήσουμε, να αξιολογήσουμε και να σταθμίσουμε ως προς τη σημασία που θα έχουν για την αυτοαντίληψή μας ως ανθρώπων. Φοβάμαι όμως ότι η ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού βρίθει τέτοιων πράξεων και τέτοιων γεγονότων που όταν συνέβησαν κανένας δεν ήξερε τι ακριβώς σημαίνουν. Θεοί το παίζουμε κυρίως όταν με νόμους προσπαθούμε να επιταχύνουμε ή να αναστείλουμε την έλευση πραγμάτων που ούτε καν αντιλαμβανόμαστε.



Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου (καθηγητής της Νομικής Σχολής)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-09-2004