Τα τετράδια 1944-1997

Το πάθος του δημόσιου καθήκοντος, ο πόθος της πνευματικής ανεξαρτησίας, η αποσιώπηση της ιδιωτικής ζωής και η αναπόφευκτη διείσδυση υποσυνείδητων υπολειμμάτων στην ανάλυση αντικειμενικών καταστάσεων υφαίνουν τον ιστό των Τετραδίων. Έξω από μερικές σκέψεις που αναφέρονται γενικά στην ανθρώπινη φύση ή σε καλλιτεχνικά θέματα, όλες οι άλλες έχουν επίκεντρο τη δημόσια Ελλάδα και τους Έλληνες που ασχολούνται, κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο, με αυτήν.


Ο Φαίδων Βεγλερής διετέλεσε δικηγόρος και καθηγητής των Πανεπιστημίων Αθηνών και Στρασβούργου. Συγγραφέας νομικών και πολιτικών μελετών και άρθρων, παρουσιάζει σ' αυτόν τον τόμο αδημοσίευτες εντυπώσεις, κρίσεις και στοχασμούς μισού αιώνα ζωής εδώ και στο εξωτερικό (1944-1997).






ΚΡΙΤΙΚΗ




Το πάθος του για το δημόσιο είναι το κύριο χαρακτηριστικό του Φαίδωνος Βεγλερή. Και στις 500 και πλέον σελίδες όπου η κόρη του Ευγενία καταχώρισε σκέψεις και κρίσεις του μαζί με εντυπώσεις και εκτιμήσεις του για γεγονότα, καταστάσεις είτε πρόσωπα που γνώρισε στη διάρκεια μισού αιώνα και πλέον ο αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί να διακρίνει τον άνθρωπο που πέρα από τον πόθο της πνευματικής ανεξαρτησίας ζει και βλέπει τον γύρω του κόσμο με «το πάθος» του δημοσίου καθήκοντος.

Ο ίδιος, με τη φιλοσοφημένη ειλικρίνεια που χαρακτηρίζει τους πνευματικά ολοκληρωμένους ανθρώπους, αναγνωρίζει ότι «πολλοί λίγοι ­ίσως κανείς­ από όσους με γνώρισαν μπορούν να φανταστούν πόσο υπήρξα προσηλωμένος σ' αυτό που νόμιζα κάθε φορά το δημόσιο καθήκον μου». Τον έβλεπαν όμως και οι άλλοι έτσι; Δικηγόρος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και αργότερα του Στρασβούργου, συγγραφέας μεγάλου αριθμού πολιτικών και νομικών μελετών ο Βεγλερής είναι πάνω απ' όλα δημοκράτης, σκεπτόμενος και ακέραιος. Γι' αυτό διώχθηκε από τη χούντα, αγνοήθηκε από τη Δεξιά και μετά βίας γινόταν ανεκτός από τους θιασώτες του λεγομένου Κέντρου. Ξενιτεμένος υποχρεωτικά τον Απρίλιο του 1970 διαπιστώνει ότι «ο άγριος πόθος μιας πνευματικής ανεξαρτησίας, ο φόβος μήπως υποδουλωθεί ή δεσμευθεί ηθικά» τού «στοίχισε αρκετές από τις αντιπάθειες και έχθρες, ίσως και τα μίση, που δημιούργησε για το πρόσωπό του». Με αρκετό σαρκασμό αυτοχαρακτηρίζεται, γελοιοποιώντας ταυτόχρονα και επικρίνοντας εμμέσως το κράτος: «Επί έξι χρόνια ερχόμουν στο Στρασβούργο με την ιδιότητα του αντιπροσώπου της ελληνικής κυβερνήσεως σε μια επιτροπή εμπειρογνωμόνων του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Τα επόμενα εφτά ήρθα να τα περάσω πάλι στο Στρασβούργο γιατί τα δικαιώματα του ανθρώπου είχαν καταπατηθεί από την ελληνική κυβέρνηση!» (Σεπτέμβριος 1974).

Σε τρεις κύριες ενότητες χωρίζεται το βιβλίο: Σκέψεις και Στοχασμοί (Μάιος 1944 - Μάρτιος 1967), Σκέψεις της Ξενητειάς (Μάρτιος 1968-Οκτώβριος 1974), Σκέψεις και Στοχασμοί (Αύγουστος 1974-Νοέμβριος 1997). Η καταχώριση είναι χρονική και ταυτόχρονα θεματική με κυριαρχούν στοιχείο την αυτογνωσία και την κριτική στην ηθική και πολιτική συμπεριφορά ανθρώπων με κάποια εξουσία. Αμείλικτος στην κρίση του, διαπιστώνει (αυτεξόριστος στις Βρυξέλλες) τον Μάρτιο του 1970 ότι «το κριτικό πνεύμα στους Έλληνες έχει σκοτωθεί ή μπορεί να αναστέλλεται κάθε φορά με τη λάμψη μιας προπαγάνδας ακουστικής ή οπτικής αντίθετης με κάθε λογική». Είχε άλλωστε από τον Ιούλιο 1968 καταγράψει ότι «ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής ζωής μας στην Ελλάδα στηριζόταν πάντα πάνω στην απάτη και την καταδολίευση ­ και τώρα το σύνολο ανεξαίρετα της δημόσιας ζωής». Και κατά κάποιον τρόπο συνοψίζοντας, τον Μάρτιο 1972: «Οι τρεις λέξεις του Καβάφη "Περιμένοντας τους Βαρβάρους... " είναι όλη η ιστορία του γένους μας από την αρχή. Γιατί και όταν τους έχουμε, τους βαρβάρους, δεν περιμένουμε παρά άλλους βαρβάρους». Μερικά χρόνια αργότερα, τον Αύγουστο του 1980, θα πει μιαν άλλη αλήθεια: «Στην Ελλάδα δεν μπορείς να εκφράσεις γνώμη για τα δημόσια και τα επίκαιρα πράγματα χωρίς να κριθείς ότι συμπολιτεύεσαι ή αντιπολιτεύεσαι».

Δεν μπορεί να ξεχωρίσει κανείς ­θα ήταν άλλωστε άδικο­ αποσπασματικά τα όσα (σύντομα και επιγραμματικά) έγραψε ο Βεγλερής και περιέχονται σ' αυτό το ιδιότυπο Ημερολόγιό του. Αυστηρός για τη στάση των Αθηναίων απέναντι στη χούντα, πανεπιστημιακός ο ίδιος, προβληματίζεται με την εξέγερση του Πολυτεχνείου και γράφει τον Νοέμβριο 1974: «Είναι η εξέγερση του Πολυτεχνείου η δόξα της αυτοθυσίας λίγων Ελλήνων, των περισσοτέρων νέων, ή το αίσχος της αποχής του όγκου των Ελλήνων;». Κάνοντας μια παντελώς άδικη και υπερβολική αυτοκριτική τον Μάιο του 1974 σημειώνει: «Σε όλη μου τη ζωή πολέμησα εναντίον των διαφόρων συγγραφικών μου ελαττωμάτων. Ανεπιτυχώς». Για να ομολογήσει τον Δεκέμβριο 1979 ότι είναι «πάντα πρόθυμος και πάντα απροειδοποίητος».

Για όλα έχει άποψη ο Βεγλερής ­ άποψη φιλοσοφημένη, κοινωνικά καταξιωμένη και με το γνώθι σαυτόν ευδιάκριτο: για τη δικηγορία αλλά και για το γήρας, για τους θεσμούς αλλά και για τη λογοκλοπή, τις απεργίες, τις πανεπιστημιακές εκλογές, τον θρησκευτικό φανατισμό, την Αθήνα («ορισμός της αθηναϊκής πολεοδομίας: τρώμε τα βουνά μας»), τη γλώσσα, τα λογής λογής μανιφέστα κλπ. Υπάρχουν ασφαλώς επαναλήψεις στα Τετράδια, όπως διαπιστώνεται και στον πρόλογο, υπάρχουν και ανισότητες. Έκαναν όμως πολύ καλά οι εκδότες και δεν επεχείρησαν να ωραιοποιήσουν τον άνθρωπο Βεγλερή αφαιρώντας ή παραλείποντας εγγραφές του υπό την έξαψη της στιγμής ή την πικρία μιας αδικίας. Και ασφαλώς προσυπογράφω με την Ευγενία Βεγλερή, που προλογίζει ότι «το κίνητρο του συγγραφέα τους δεν είναι ο εγωκεντρικός μηρυκασμός αλλά η επιθυμία να κατανοήσει, εκθέτοντάς τα στο χαρτί, αυτά που ξετυλίγονταν έξω, στο χώρο το δημόσιο».

ΣΤΑΘΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΑΔΗΣ, ΤΟ ΒΗΜΑ, 09-08-1998