Αλέξανδρος Μπάρας. Μια παρουσίαση από τον Γιώργο Βέη

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Αλέξανδρος Μπάρας (Κωνσταντινούπολη 1906 - Αθήνα 1990) αποτελεί, κατά γενική ομολογία, μία από τις πλέον ιδιόμορφες περιπτώσεις της ποίησής μας. Συνοδοιπορώντας, χρονικά, με τους ποιητές της γενιάς του '30, δημιούργησε έναν απολύτως προσωπικό ποιητικό χώρο, στην περιορισμένη έκταση του οποίου συναντά κανείς γοητευτικές διασταυρώσεις και συνυπάρξεις φωνών, τάσεων και διαθέσεων, περισσότερο ή λιγότερο συγγενικών μεταξύ τους, πάντοτε όμως ανταποκρινόμενων στον ψυχισμό του. Αγρυπνος παρατηρητής των νεωτερικών αναζητήσεων της εποχής αλλά και επιλεκτικός δέκτης όλων όσα έβρισκαν απήχηση στην ιδιάζουσα ευαισθησία του, κινήθηκε ανάμεσα στην πρωτοπορία της δεκαετίας του '20 και τη νεότερη ποίηση, συνδυάζοντας την ειρωνεία και το σκεπτικισμό του Καβάφη με τη σάτιρα και το πικρό χιούμορ του Καρυωτάκη και τον κοσμοπολιτισμό του Ουράνη, ενώ δεν έμεινε ανεπηρέαστος και από τους Γάλλους συμβολιστές.

Σαν διακατεχόμενος από ένα έντονο, ωστόσο ελεγχόμενο, πάθος φυγής και απελευθέρωσης από τα δεσμά της ανούσιας και ανιαρά επαναλαμβανόμενης καθημερινότητας και της κοινοτοπίας, προσπάθησε να κρατηθεί σταθερός και αμετακίνητος στα μοναχικά και κάποτε επικίνδυνα σημεία διασταύρωσης αντίρροπων δυνάμεων. Κι αυτό, χωρίς ποτέ να πάψει να αισθάνεται και να συμπεριφέρεται σαν ένας νηφάλιος νοσταλγός ακραίων καταστάσεων ή περιστάσεων που συνέλαβε διανοητικά ή φαντάστηκε, ισορροπώντας -άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη ευστάθεια- ανάμεσα σε δύο πραγματικότητες: σ' αυτήν που θα ήθελε να ζήσει, φαντασιωνόμενος, και στην άλλη, αυτήν που βιώνει σαν άνθρωπος της νηφάλιας συγκατάβασης και προσαρμογής στις άνωθεν επιβαλλόμενες συνθήκες της ζωής του.

Η βαθιά γνώση των ορίων μέσα στα οποία είναι υποχρεωμένος να κινηθεί, η κατακτημένη με πόνο ψυχής βεβαιότητα των περιορισμένων δυνατοτήτων του διαφυγής από τον κόσμο της ακινησίας και της φθοράς που τον περιβάλλει, δεν τον εμποδίζει να οραματίζεται μικρές ή μεγάλες υπερβάσεις· ανταρσίες και αποδράσεις με απρόβλεπτες συνέπειες, τις περισσότερες φορές θανατηφόρες. Ο θάνατος, στην προκειμένη περίπτωση, είναι μία «σαγηνευτική» διέξοδος: τον αποδεσμεύει από την τυραννία της φθαρτής ύλης και από την αβάσταχτη, για έναν φύσει και θέσει κοσμοπολίτη, αίσθηση της ανίας και της μοναξιάς· κυρίως, καταπραΰνει τις γύρω απ' αυτόν τον ίδιο έμμονες σκέψεις και τα συνακόλουθα συναισθήματα· η αδιαλείπτως προσδοκώμενη -και εξορκιζόμενη- έλευσή του εξασφαλίζει την απελευθέρωση από την τυραννία της αμείλικτης πραγματικότητας και τη φυγή προς τον κόσμο της ελευθερίας και της αφθαρσίας. Γι' αυτό και, στην ποίηση του Αλέξανδρου Μπάρα, τα παντοιοτρόπως επαναλαμβανόμενα μοτίβα του θανάτου και της φυγής μπορεί σε πρώτο επίπεδο να θεωρηθούν σημάδια απαισιοδοξίας, κατά βάθος, όμως, αποτελούν διανοητικά παιχνίδια εκλογίκευσης και προσωρινής διαφυγής από τη μονοτονία και τη θλίψη της καθημερινότητας.

Τον βοηθάει σ' αυτό η ενδιάθετη τάση του προς τη στοχαστική και ρεμβαστική ενατένιση των όσων συμβαίνουν μέσα του και γύρω του· κυρίως, η ροπή του να παρατηρεί -χρησιμοποιώντας τα ύστερα ως εναύσματα των ποιητικών του εκδιπλώσεων- καταστάσεις και σκηνές του ατομικού και του κοινωνικού του βίου, συνηθισμένα περιστατικά ή αντικείμενα χωρίς ιδιαίτερη αξία ή σημασία, όλα ικανά ωστόσο να τον κινητοποιήσουν πρώτα πνευματικά και στη συνέχεια καλλιτεχνικά. Τον βοηθάει, θέλω να πω, η διαρκής νηφάλια παρατηρητικότητά του και ο όχι διαρκής, αλλά κατά διαστήματα και, θα έλεγα, επιλεκτικά αφυπνιζόμενος -γι' αυτό υπήρξε, άλλωστε, τόσο ολιγογράφος- πόθος του να υποτάξει τα συναισθήματα και τις σκέψεις του στη βούληση και στις απαιτήσεις του ιδιότυπου ποιητικού του οράματος. Με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ποίησης διανοητικής και, συγχρόνως ρεμβαστικής, με έντονα πεζολογικά - αφηγηματικά στοιχεία, που, όμως, εντέχνως και κατά έναν παράδοξο τρόπο, μεταλλάσσονται, συνθέτοντας ένα ιδιοτύπως σταθερό, παρά τη συναισθηματική ολισθηρότητα που το διακρίνει, πεδίο, πρόσφορο για τη λυρική ανάπτυξη στοχασμών και εξομολογητικών διαθέσεων.

Τα ποιήματα του Αλέξανδρου Μπάρα, τουλάχιστον αυτά που, κατά γενική ομολογία, θεωρούνται τα αντιπροσωπευτικότερά του, αναπτύσσονται διηγηματικά. Ξεκινούν, όπως επισημάνθηκε ήδη, από έναν συγκεκριμένο, κάθε φορά, θεματικό-νοηματικό πυρήνα, ενδυναμώνονται από μια ευκολότερα ή δυσκολότερα διακρινόμενη πρόφαση μύθου κι έτσι, αναπτυσσόμενα, «λυρικοποιούνται» και εμπλουτίζονται από μια διακριτική ειρωνεία, ένα υποδόριο πικρό χιούμορ, καθώς και από αυτοσχέδια σύμβολα και αλληγορίες, όλα ενδεικτικά της διανοητικά ελεγχόμενης πεσιμιστικής διάθεσης και μιας μόνιμης αίσθησης για τη ματαιότητα των ανθρωπίνων που διακατέχουν το ποιητικό υποκείμενο. Κι όλ' αυτά με μια γλώσσα, μάλλον ηθελημένα, καβαφίζουσα, διάσπαρτη από τύπους της καθαρεύουσας, και με στιχουργικούς τρόπους συχνά να ερωτοτροπούν με τη «μοντέρνα» έκφραση, δημιουργώντας ρήγματα στα «παραδοσιακά μετρικά και στροφικά σχήματα» και ενισχύοντας την άποψη ότι η ποίηση του Μπάρα συνιστά μιαν όλως διόλου ξεχωριστή περίπτωση στην «ανανεωμένη» αλλά και στη «νεωτερική» μας ποίηση.

Αυτήν ακριβώς την άποψη, ότι η ποίηση του Μπάρα συνιστά μία εντελώς ξεχωριστή περίπτωση στο χώρο της σύγχρονης ποίησής μας, θέλησε να επιβεβαιώσει και να ενισχύσει -τόσο με τον ουσιαστικό πρόλογό του όσο και με την αντιπροσωπευτική και ενδεικτική της ιδιαιτερότητας του παρουσιαζόμενου ποιητή επιλογή που πραγματοποίησε από το έργο του- ο Γιώργος Βέης. Και έκανε πολύ καλά που προσέδωσε στα όσα προλογικά σημειώνει τη μορφή τής προσωπικής μαρτυρίας, προσπερνώντας, διακριτικά, την παγιωμένη πλέον, και μάλλον ευσταθή, άποψη ότι ο Αλέξανδρος Μπάρας, «μολονότι εμφανίστηκε με σχεδόν διαμορφωμένη προσωπικότητα, δεν παρουσίασε αξιοσημείωτη εξέλιξη», παραμένοντας «προσκολλημένος, συναισθηματικά, στο κλίμα του αισθητισμού και της παρακμής»· αφήνοντας, εμμέσως πλην σαφώς, να διαφανεί ότι αυτή η «προσκόλλησή» του αποτέλεσε, εντέλει, τη βαθύτερη αιτία της διαφορετικότητάς του.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/03/2005