Διονυσίου Σολωμού Οι ελεύθεροι πολιορκισμένοι

Εκατόν πενήντα χρόνια μετά την πρώτη δημοσίευσή τους οι Ελεύθεροι πολιορκισμένοι του Σολωμού εξακολουθούν να αναγνωρίζονται ως το κορυφαίο έργο του σημαντικότερου ποιητή της Νεότερης Ελλάδας. Το παράδοξο είναι ότι ένα έργο τέτοιας σημασίας εξακολουθεί να παρουσιάζει σήμερα ορισμένα δισεπίλυτα προβλήματα, που μπορούν να διακριθούν σχηματικά σε δύο κατηγορίες: στα φιλολογικά-εκδοτικά και στα ερμηνευτικά.
Η παρούσα έκδοση λαμβάνει υπόψει της τα πλέον πρόσφατα δεδομένα και πορίσματα της έρευνας, με στόχο να δώσει λύσεις στα προβλήματα αυτά.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Μια νέα φιλολογική-κριτική «εκδοχή» των Ελεύθερων Πολιορκισμένων, του σημαντικότερου έργου της ωριμότερης και γνήσια ρομαντικής ποιητικής δημιουργίας του Διονυσίου Σολωμού, αποτελεί η παρούσα έκδοση, συνοδευμένη, «θωρακισμένη» και υποστηριγμένη, θα έλεγα, από εκτενή εισαγωγή, εμβριθή σχόλια και άκρως διαφωτιστικές σημειώσεις του Γιώργου Βελουδή. Μια έκδοση που δεν έρχεται να προστεθεί, απλώς, στην ήδη υπέρογκη σολωμική βιβλιογραφία, αλλά φιλοδοξεί να ρίξει νέο φως στον, ούτως ή άλλως, πάντα σαγηνευτικό και προκλητικά ανοιχτό φάκελο «Διονύσιος Σολωμός»· να συμβάλει σε μία νέα φιλολογική αποκατάσταση του έργου και, συνάμα, να καταθέσει μια νέα, συνθετικότερη, ερμηνευτική πρόταση, θεμελιωμένη σε νέα δεδομένα και πορίσματα της έρευνας, κυρίως μετά την αποκρυπτογράφηση και δημοσίευση των σολωμικών «Αυτογράφων». Κάτι που, προκειμένου να επιτευχθεί, προαπαιτεί την επισήμανση και, βέβαια, την επίλυση κάποιων χρόνιων προβλημάτων, ανάμεσα στα οποία προέχουν τα «φιλολογικά» και τα «ερμηνευτικά» προβλήματα, οφειλόμενα τόσο στην, ομολογουμένως, εντυπωσιακή αποσπασματικότητα του κειμένου όσο και στην «ιδιωματικότατη» γλώσσα του.

Γνώστης, όσο ελάχιστοι νεοελληνιστές, του γοηευτικά σκοτεινού και δυσερμήνευτου αντικειμένου της μελέτης του, ο Γιώργος Βελουδής ξεκινά το επίπονο, όσο και απαιτητικό, εγχείρημά του, με πρωταρχικό μέλημα να προσδιορίσει τη «φύση» και τον χαρακτήρα του ποιήματος, καθώς και τη χρονική διάρκεια των διαδοχικών φάσεων της γραφής του. Στήριγμα σ' αυτή του την «περιπέτεια» δεν μπορεί να έχει, παρά τον πρώτο συν-δημιουργό του έργου του Σολωμού, τον Ιάκωβο Πολυλά: αυτόν που, πριν από οποιονδήποτε άλλο, «τόλμησε» να αντιμετωπίσει φιλολογικά το «χειρόγραφο χάος του σολωμικού corpus», προβαίνοντας σε τολμηρές ανασυνθετικές και αποτελεσματικά αναδημιουργικές επεμβάσεις. Ετσι, ερευνώντας και μετερχόμενος τρόπους συνδυαστικούς του υλικού, κάποτε αστυνομικής υφής, καταλήγει στην άποψη ότι το Α' Σχεδίασμα των Ελεύθερων Πολιορκισμένων, γραμμένο μετά τον Δεκέμβριο του 1829 και ώς το 1833, αποτελεί ένα ανεξάρτητο λυρικό ποίημα, έναν θρήνο για το πέσιμο του Μεσολογγιού, προορισμένο να ενταχθεί στο επίσης κορυφαίο σολωμικό δημιούργημα, στη Γυναίκα της Ζάκυθος· οπότε, βασισμένος στα πορίσματα του Πολυλά, αλλά και στα μεταγενέστερα στοιχεία των νεότερων σολωμιστών, αντιμετωπίζει το Β' Σχεδίασμα ως Α' και το Γ' ως Β'.

Ενδιαφέρουσα είναι, ακόμα, η άποψη του μελετητή ότι οι Ελεύθεροι Πολιορκισμένοι είναι ένα έργο εν προόδω, «όχι μόνο στον χώρο του ευρωπαϊκού ρομαντισμού και μοντερνισμού, όχι μόνο στο εσωτερικό του ίδιου και στην πρόοδό του, από τη στιγμή της σύλληψής του ώς τη στιγμή της εγκατάλειψής του», στην κατάσταση του ανολοκλήρωτου, «αλλά και στις, κατά κάποιον τρόπο, διακειμενικές του σχέσεις με τα άλλα μεγαλεπήβολα, αλλά, κατά το μάλλον ή ήττον, ανολοκλήρωτα έργα της καλλιτεχνικής ωριμότητας» του Σολωμού, «τα οποία επίσης αποτελούν, στο σύνολό τους, ένα έργο εν προόδω». Εν συνεχεία, επισημαίνοντας την -κάτω από την επίδραση των εγελιανών του αναγνωσμάτων, κατά τη διάρκεια της κερκυραϊκής του ωριμότητας (1834-1844)- αλλαγή της φιλοσοφικής του διάθεσης και στάσης, αναζητεί και βρίσκει αποδείξεις αυτής του της αλλαγής, τόσο στους Ελεύθερους Πολιορκισμένους όσο και σε άλλα ημιτελή έργα της ωριμότητάς του, όπου ο θερμός πατριωτικός και επαναστατικός ζήλος της ζακυνθινής του περιόδου υποχωρεί και δίνει τη θέση του στην εγελιανή Ιδέα, «που εξελίσσεται από τον σπόρο στο φυτό και που επιστρέφει στον εαυτό της ως σπόρος». Αυτή η Ιδέα είναι που οδηγεί τον ποιητή στο πέρασμα από τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή - πραγματικότητα στον ποιητικό χώρο της καλλιτεχνικής φαντασίας και της φιλοσοφίας, όπου η εθνοποιημένη, συγκεκριμενοποιημένη, μαχόμενη Ελευθερία αποκτά απροσδιόριστες διαστάσεις· γίνεται έννοια αφηρημένη, εξιδανικεύεται, γενικεύεται και, πάνω απ' όλα, εσωτερικοποιείται.

Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, εξάλλου, είναι και η επισήμανση του τρόπου με τον οποίο ο Σολωμός, κάτω από την επίδραση της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας, κατά την περίοδο της κερκυραϊκής του ωριμότητας, συλλαμβάνει τη σχέση ανάμεσα στον εμπειρικό, πεπερασμένο, ιστορικό χρόνο από τη μια και τον μεταφυσικό, άπειρο, απόλυτο χρόνο από την άλλη, με συνδετικό σημείο ανάμεσά τους τη στιγμή του παρόντος, όπου τα πάντα διακυβεύονται. Οπως ενδιαφέρουσα και αποδεικτική των καινοτόμων παρατηρήσεων του συγγραφέα, για την «έμπρακτη» και ευαπόδεικτη εφαρμογή των διδαγμάτων που δέχτηκε ο Σολωμός από τους Γερμανούς δασκάλους του, είναι και η επισήμανση της ιδεολογικής μεταστροφής των Ελεύθερων Πολιορκημένων κατά την τελευταία στιγμή της εξόδου. Πρόκειται για την κορυφαία στιγμή του «δράματος», κατά την οποία «ο ποιητής θα μετατρέψει την προειλημμένη απόφασή τους από μια διάζευξη της Ελευθερίας από τον Θάνατο σε μια σύζευξη αυτών των δύο αντιτιθέμενων ιδεών, περνώντας από έναν "ηρωικό οπτιμισμό" σε έναν "ηρωικό πεσιμισμό"». Ο Θάνατος είναι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, η υπέρτατη και συνάμα η εξαγνιστική εκδοχή της Ελευθερίας.

Η πρόθεση του Γιώργου Βελουδή να «επιχειρήσει» μια νέα φιλολογική-κριτική έκδοση των Ελεύθερων Πολιορκισμένων, με βασικό στόχο την αναθεώρηση της έκδοσης του Πολυλά και των διαδόχων του, καθώς και των νεότερων μελετών του σολωμικού έργου, πραγματοποιείται με τον ιδανικότερο τρόπο. Η συστηματική ανάδειξη των αρετών και η, επίσης συστηματική, κατάδειξη των αδυναμιών αλλά και των αυθαιρεσιών όλων όσοι δοκίμασαν, πριν απ' αυτόν, τις φιλολογικές - ερμηνευτικές τους δυνάμεις, ερχόμενοι σε ουσιαστική ή απλώς διεκπεραιωτική επαφή με τον μονίμως προκλητικά ανοιχτό φάκελο «Διονύσιος Σολωμός», με το χειρόγραφο χάος του σολωμικού corpus, είναι ομολογουμένως εντυπωσιακή, καθώς γίνεται με την άνεση και την οικειότητα του ανθρώπου που γνωρίζει αλλά και αγαπά βαθιά το αντικείμενό του. Οι επισημάνσεις που πραγματοποιεί στο ποίημα και οι καίριες αποκαταστατικές επεμβάσεις, εξάλλου, που πραγματοποιεί στο διαμελισμένο σώμα του, τον καθιστούν πραγματικό συνδημιουργό του.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/04/2007