Οιδίπους Αντι-Οιδίπους

"Η μεγάλη τέχνη αυτού του θεάτρου προσλαμβάνεται, περιλαμβάνεται, συλλαμβάνεται πάντα εγκιβωτισμένη μέσα στο σώμα άλλων τεχνών, όπως για παράδειγμα της αρχιτεκτονικής και της ζωγραφικής. Και για να μην χαθεί κανείς μέσα στου υπολογισμούς, υπάρχει πάντα ένας πρωτομάστορας. Ένας αρχιτέκτονας. Ο διοργανωτής (ας τον ονομάσουμε Βέλτσο) που δεν ξεχνάει καμία λεπτομέρεια. Είναι λιγότερο ο συγγραφέας, για άλλη μία φορά, και περισσότερο η θεατρική φιγούρα, το πρόσωπο του συγγραφέα (που και ο ίδιος είναι ένα πρόσωπο του έργου, και τι πρόσωπο!), αυτός που φροντίζει τα πάντα, που υπολογίζει τα πάντα, ο συγγραφέας ή ο στοχαστής που στοχάζεται τα πάντα. Ως απόλυτος άρχων, σχεδιάζει, εποπτεύει και την εργασία και το έργο. Έτσι πάντα συμβαίνει το θέατρο, το θέατρο του Βέλτσου. Είναι το μεγάλο συμβάν"

Jacques Derrida

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το ον και το μη ον. Το υπαρκτό και το ανύπαρκτο. Το παρελθόν και το παρόν. Ο Βέλτσος στο καινούργιο του βιβλίο, που ζυγιάζεται ανάμεσα στον δραματικό λόγο και στις επιταγές της καθαρής ποίησης εφευρίσκει έναν κόσμο διττό, αβέβαιο, φασματικό που υπάρχει μόνο στις ομιχλώδεις περιοχές της ουτοπίας. Ετοιμος κάθε στιγμή να γκρεμιστεί στο αντίθετό του, που καραδοκεί αδηφάγο να τον καταπιεί, αυτός ο κόσμος είναι ένα μόρφωμα υπερβατικό αλλά και τόσο αληθινό όσο η διαλεκτική. H τραγωδία της ύπαρξης, άξονας του έργου. Στη συνομιλία των κεντρικών ηρώων, που δεν είναι άλλοι από τις δύο αλληλομισούμενες και αλληλοϋπονομευόμενες υποστάσεις του ίδιου προσώπου, ο Βέλτσος παρεμβάλλει «παραβάσεις», για να δείξει την παραβατικότητα του κανονικού, πόσο, δηλαδή, παρά φύσιν είναι αυτό που ο κοινός νους νομίζει κανονικό, δίκαιο, ηθικό. Με αυτό το τέχνασμα και με τα λεγόμενα των ηρώων υπονομεύει τα θεμέλια του κόσμου. Ο δυναμιτιστής ετούτος σείει τον τερατώδη θύρσο του πάνω από τα κεφάλια των θεατών, κηρύσσοντας μια νέα κοσμογονία - όχι θεογονία, γιατί οι θεοί προφανώς έχουν πεθάνει στον κόσμο αυτόν, αν βέβαια πρόλαβαν ποτέ να γεννηθούν. Και η τάξη, θα ρωτήσει κάποιος; Υπάρχει κάποιας μορφής τάξη στον κόσμο ετούτου του δυναμιτιστή; Μα φυσικά. Είναι η τάξη των ακραίων και παράφορων επιθυμιών του σώματος, η τάξη της θεοφαγίας, η τάξη της κηλίδωσης κάθε μορφής, της καταστροφής κάθε συστήματος, η άναρχη, εκκωφαντική κραυγή της τέχνης που μας καλεί να συντρίψουμε τον κόσμο. H ζωή νοείται ως ένα συνονθύλευμα ορμών, προμηθεϊκών μαρτυρίων, σκοτεινών εντάσεων, μια αλληλουχία παιάνων, γόων και αίνων που εκπορεύονται από τον αγώνα του ανθρώπου - και τη συνακόλουθη ήττα του - να απαλλαγεί από την ανάγκη και να βιώσει την ελευθερία ως τα τρίσβαθα της ψυχής του.



Το αίνιγμα της Σφίγγας



Στον κόσμο του Βέλτσου τα πάντα συμφύρονται και αντιστρέφονται. Δεν είναι η σκοτεινή Σφίγγα που ρωτά, αλλά ο τραγικά διχασμένος, δισυπόστατος Οιδίπους. Τερατώδης δεν είναι εκείνη αλλά ο κόσμος ο φυσιολογικός, με όλη την τρομακτική του πολυπλοκότητα και ακαταληψία. Αυτόν στέλνει στο πυρ το εξώτερο ο δυναμιτιστής. Λέει ο Αντι-Οιδίπους στο θετικό του ισοδύναμο: «Εχασες, παρότι φιλάνθρωπα διαφέντεψες τη Θήβα / κι αίνιγμα έλυσες απλοϊκό / διότι, "τετράπουν", "δίπουν", "τρίπουν" / δεν είναι ο άνθρωπος ο φωνακλάς / αλλά οι αριθμοί / Γέννησες νόσο / Τη σκέψη γέννησες τη μαθηματική / Για οξύνοια θα τιμωρηθείς / Δεν έχω έλικες στ΄ αυτιά / Το σαλιγκάρι προτιμώ απ' τον κοχλία». Φυσιολογική δεν είναι λοιπόν η υγεία αλλά η νόσος. Και τότε εμφανίζεται η Αντιγόνη, θέτοντας επί τάπητος άλλα ζητήματα από αυτά που είχαμε συνηθίσει να ακούμε από κείνην - ηθική και ανηθικότητα απεκδύονται το νόημά τους και γίνονται ένα αξεδιάλυτο κουβάρι. Λέει προς τον Αντι-Οιδίποδα: «Και κοίτα να με κοιμηθείς καθώς θα σέρνομαι / στα "γυναικών" / με κόντρα τις παλάμες στα πλακάκια / και με τον κώλο τούρλα / Ενσταυλη βλέπω/ αυλακωμένη από χνώτα ανδρικά / Υγραίνομαι / Ελα, με μεγεθυντικό φακό να πάρεις τη στιγμή / που φεύγει η σφαίρα σου / και πως τα αίματα βάφουν το λαβομάνο».

Και ο μάντης Τειρεσίας οραματίζεται τη συντριβή του σώματος προλέγοντάς την στον Οιδίποδα: «Σκέψου αφαλάτωση / Ασθένεια συντριπτική με δείκτες / Ψαμμίαση στο δεξιό νεφρό / Αμμόλοφους με πλαστικά, στη Θήβα / Σπασμένους σκύφους / Το πιο εξευτελιστικό σκέψου: πτώματα / Κράτος, σκέψου, του Κακού / Πρόσωπα μαντιλόδετα και θειάφι / Καρότσια με νεκρά μωρά σαν καμελώτες / Δέντρα κατουρημένα / Γόνατα ανδρών, κατεαγμένα / Ωχρές κηλίδες, σκέψου / όταν καταμεσήμερο τον ουρανό κοιτάς από το δώμα / σώμα του Οιδίποδα φτενό / άρρωστο σώμα εκ γενετής (...)». H Ιοκάστη και ο Θησέας συμπληρώνουν μαζί με τη Σφίγγα αυτή την εφιαλτική διανομή. Σε μια τελική δραματική αποστροφή ο Βέλτσος συνδέει τα δρώμενα με την πρόσφατη ελληνική ιστορία - αναφορές στον Εμφύλιο -, αφήνοντάς τα να ολοκληρώσουν τη φοβερή τους ταλάντωση σε ένα αινιγματικό και πάντως δυσοίωνο μέλλον: «Στον αιώνα του Ορέστη και της Ηλέκτρας που επέρχεται / ο Οιδίπους θα είναι κωμωδία».

Δεν χωράει αμφιβολία ότι το διακύβευμα αυτού του φιλοσοφικού - ποιητικού θεάτρου είναι σοβαρό. Το ίδιο σοβαρό με την ηθελημένη «ύβρη» την οποία διαπράττει ο βλάσφημος ορχητής που το συνέλαβε και το έριξε στο χαρτί. Τον Οιδίποδα Αντι-Οιδίποδα θα τον δούμε την προσεχή θεατρική σεζόν, καθώς, όπως μας πληροφορεί μια σημείωση στο βιβλίο, έχει συμπεριληφθεί στον προγραμματισμό του ΔΗΠΕΘΕ Πάτρας για την περίοδο 2004-2005.



ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΟΥΛΙΑΡΑΚΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-09-2004