Θεωρία της θρησκευτικής αρνησικοσμίας

Για την κοινωνιολογία και ιδιαίτερα για το επιστημονικό πεδίο της κοινωνιολογίας της θρησκείας το κείμενο του Max Weber "Θεωρία των επιπέδων και κατευθύνσεων της θρησκευτικής αρνησικοσμίας", ευρύτερα γνωστό από τον υπότιτλό τους ως "Ενδιάμεση Θεώρηση", αποτελεί παγκοσμίως μία από τις θεμελιώδεις αναφορές. Με αφετηρία διάφορες όψεις της παγκόσμιας ιστορίας, ο συγγραφέας συσχετίζει τη θρησκευτική απάρνηση του κόσμου, την αρνησικοσμία, με την οικονομία, την πολιτική, τον ερωτισμό, την αισθητική και τη νοησιαρχία. Με αυτόν τον τρόπο ο Weber μας προσφέρει ένα απαιτητικό και πλούσιο σε προβληματισμό κείμενο για το φαινόμενο της θρησκείας, αλλά και πολλές γόνιμες σκέψεις για τη δυναμική της ανθρώπινης ιστορίας και τις δυνατότητες της ανθρώπινης πράξης.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η επιλογή της μετάφρασης και δημοσίευσης στην ελληνική γλώσσα του κειμένου του Μαξ Βέμπερ Θεωρία των επιπέδων και κατευθύνσεων της θρησκευτικής αρνησικοσμίας από τις εκδόσεις Σαββάλα αποτελεί μια επιτυχή συμβολή στον εμπλουτισμό της βιβλιογραφίας των κοινωνικών επιστημών με ένα σημαντικό κείμενο. Πολύ περισσότερο όταν πρόκειται για μια εξαιρετικά καλαίσθητη δίγλωσση έκδοση (παρατίθεται και το πρωτότυπο κείμενο), που συνοδεύεται από ένα ιδιαίτερα χρήσιμο για την ερμηνευτική προσέγγιση του έργου εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή. Η αξία του συγκεκριμένου έργου μπορεί να διαγνωσθεί και στο επίπεδο της φιλολογικής ιστορίας του και στο περιεχόμενό του. Το κείμενο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1916 με τίτλο Ενδιάμεση θεώρηση. Επίπεδα και κατευθύνσεις της θρησκευτικής αρνησικοσμίας, ενώ ο όρος «θεωρία» εισάγεται στον τίτλο της επανέκδοσης του 1920. Είναι η πρώτη και τελευταία φορά που ο Βέμπερ, με δεδομένο τον συγκεκριμένο ερευνητικό του προσανατολισμό στη μελέτη του εμπειρικού εκείνου υλικού, χρησιμοποιεί τον όρο «θεωρία» στον τίτλο κάποιου κειμένου, γεγονός που υποδηλώνει πτυχές του τρόπου με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο ίδιος το έργο του.

Οσον αφορά την κοινωνιολογία της θρησκείας, το επιστημονικό του πρόγραμμα στόχευε στην εξέταση των «πρακτικών ωθήσεων προς δραστηριότητα που είναι θεμελιωμένες στις ψυχολογικές και εμπράγματες συνάφειες των θρησκειών» και αναπτύχθηκε στη βάση ενός σχεδίου μελέτης των οικουμενικών θρησκειών. Στην ανάλυση του προτεσταντισμού και της συνάφειάς του με τον ορθολογισμό και την οικονομική ηθική του καπιταλισμού αντιπαρατίθεται η ανάλυση του κομφουκιανισμού, μια και αυτή αναδεικνύει έναν διαφορετικό τρόπο νοηματοδότησης του ανθρώπινου πράττειν από εκείνον που αναπτύχθηκε στη Δύση. Αν ο προτεσταντισμός οδηγούσε στην έλλογη κυριαρχία του κόσμου, ο κομφουκιανισμός διαμόρφωνε το καθοδηγητικό πλαίσιο της έλλογης προσαρμογής στον κόσμο (κοσμοκατάφαση), διατηρώντας όμως για τον λόγο αυτόν το στοιχείο της «ενδοκοσμικότητας». Σε αντίθεση όμως με τα πορίσματα των δύο παραπάνω αναλύσεων, η μελέτη του ινδουισμού και του βουδισμού ανέδειξε δύο άλλα χαρακτηριστικά, εκείνα της «σωτηριολογίας» και της «αρνησικοσμίας». Ακριβώς στο σημείο αυτό, μετά τη μελέτη του κομφουκιανισμού και προτού περάσει στην ανάλυση του ινδουισμού, ο Βέμπερ παρενέβαλε το κείμενο της Ενδιάμεσης θεώρησης.

Η προσπάθειά του στο έργο αυτό επικεντρώνεται στη θεωρητική συστηματοποίηση συμπερασμάτων που έχει εξάγει από τις ως τότε έρευνές του, προετοιμάζοντας συγχρόνως το έδαφος για την κατανόηση της ανάλυσης του ινδουισμού η οποία έπεται. Για να υλοποιήσει αυτή του την πρόθεση καταφεύγει στην επαναδιατύπωση των μεθοδολογικών του αρχών. Γι' αυτό τονίζει την αναγκαιότητα της διατύπωσης ιδεοτυπικών κατασκευών των ανθρώπινων στάσεων, ώστε να καταστεί δυνατή η εμφάνιση των «καθαρών» μορφών του ανθρώπινου πράττειν. Οι τελευταίες μπορούν τότε να συσχετιστούν είτε μεταξύ τους είτε με τη θρησκευτική εκείνη κοσμοαντίληψη, η οποία τους προμηθεύει τα αντίστοιχα κίνητρα για δράση. Καθώς οι κοινωνίες, στη βεμπεριανή οπτική, συγκροτούνται στο αντικειμενικό επίπεδο από τα άτομα, είναι δυνατόν κατά συνέπεια να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα για τη σχέση μεταξύ των θρησκευτικών στάσεων και των πραγματικών κοσμικών δομών, εφόσον όμως οι πρώτες αναλυθούν - ιδεοτυπικά - στη βάση της λογικής τους συνέπειας.

Το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του Βέμπερ, εδώ, στρέφεται σε εκείνη τη στάση, η οποία αναζητεί τη λύτρωση ή τη σωτηρία από τα δεινά του κόσμου, καταλήγει στην άρνηση των υφιστάμενων δομών του κόσμου και (αυτο)ορίζεται ως αρνησικοσμική. Στη συνέχεια επιχειρεί την ιδεοτυπική κατασκευή της τυπολογίας δύο βασικών στάσεων που τον απασχολούν, του ασκητισμού και του μυστικισμού. Συμπλέκοντας μεταξύ τους τα δίπολα αυτά (αρνησικοσμία - κοσμοκατάφαση, ασκητισμός - μυστικισμός) προχωράει στην εξεύρεση νέων αντιθετικών ζευγών όπως ο ενεργητικός - παθητικός ασκητισμός ή ο ενδοκοσμικός - φυγόκοσμος μυστικισμός. Ακολούθως, προσπαθεί να προσδιορίσει τις εντάσεις εκείνες οι οποίες προκύπτουν από τον συνδυασμό των ιδεοτυπικά συνεπών αυτών στάσεων, ιδίως της αρνησικοσμίας, στα σημεία επαφής τους με τις κοσμικές δομές. Για να το επιτύχει αυτό προβαίνει στη μικρο-εφαρμογή της θεωρητικής του κατασκευής σε μια σειρά πεδίων, προσφέροντάς μας μια μελέτη της σχέσης της αρνησικοσμίας με την οικονομία, την πολιτική, την αισθητική, τον ερωτισμό και τη νοησιαρχία.

Ο Μαξ Βέμπερ είναι εκείνος που μας μίλησε για την ιστορική πορεία που το τέλος της σηματοδοτούσε αυτό που απεκάλεσε ξεμάγεμα του κόσμου (Entzauberung der Welt). Κατέδειξε την πορεία αυτή και αποκάλυψε τα εσωτερικά ορθολογικά στοιχεία που ενυπήρχαν εντός των μεταφυσικών ή θρησκευτικών αντιλήψεων. Με τη μελέτη τούτης της πορείας στον δυτικό κόσμο παρουσίασε τον τρόπο με τον οποίο η ορθολογικότητα αυτή μετασχηματίστηκε σε εξωτερική ορθολογικότητα της οργάνωσης του κόσμου και του ανθρώπινου βίου. Κατέληξε μάλιστα στη δυσοίωνη πρόβλεψη του σιδερένιου κλουβιού, που η κυριαρχία του καπιταλισμού μας επιφυλάσσει.

Εναν αιώνα μετά, καθώς η πρόβλεψη αυτή επιβεβαιώνεται, την εποχή της απογείωσης της τεχνικής, των επιστημών, του ορθολογισμού και της ατομικότητας, καθώς οι παραδοσιακοί δεσμοί διαλύονται και η ανασφάλεια εντείνεται, εμφανίζεται η μεταμοντέρνα εκδοχή της μυθοπλαστικής διαδικασίας να καταλαμβάνει τη θέση που ιστορικά κατείχαν οι παραδοσιακές θρησκείες. Το New Age, η αναβίωση του μυστικισμού, της θρησκευτικής μισαλλοδοξίας, η υιοθέτηση αρνησικοσμικών ή κοσμοκαταφατικών στάσεων, θα μπορούσαν να μας υποδείξουν, εν μέρει, μια αντίστροφη πορεία από το ορθολογικό προς το μεταφυσικό ή το παράλογο. Στη σύγχρονη συζήτηση που ανοίγουν τα ερωτήματα που προκύπτουν από την προσπάθεια κατανόησης της πορείας αυτής, η συνεισφορά του συγκεκριμένου κειμένου του Βέμπερ είναι προφανώς δυσανάλογα μεγαλύτερη από την έκταση που αυτό καταλαμβάνει.



ΤΑΣΟΣ ΠΕΧΛΙΒΑΝΙΔΗΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 16-03-2003