Η οικονομική κρίση ως δικανική πρόκληση

Η οικονομική κρίση που επωάστηκε για πολλά χρόνια με τις επιπτώσεις της να ξεσπούν την περίοδο 2010-2019 λειτούργησε και ως μεγάλη δικανική πρόκληση. Όλα τα μεγάλα θέματα, η φύση των προγραμμάτων στήριξης (μνημονίων), τα μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής, οι περικοπές μισθών και συντάξεων, η μεταρρύθμιση του ασφαλιστικού συστήματος, οι φορολογικές επιβαρύνσεις, τα διαρθρωτικά μέτρα όπως η προσπάθεια μείωσης του αριθμού των δημοσίων υπαλλήλων και των εργαζομένων στους φορείς της γενικής κυβέρνησης ή οι αλλαγές στη ρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, έγιναν αντικείμενο δικαστικών κρίσεων.
Οι σχετικές νομοθετικές ρυθμίσεις ήχθησαν, από διάφορες δικονομικές οδούς, σε δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας τους, αλλά και της συμβατότητάς τους με το δίκαιο της ΕΕ και την ΕΣΔΑ. Διαμορφώθηκε μια πλούσια νομολογία των ελληνικών ανώτατων δικαστηρίων, ιδίως του ΣτΕ και του ΕΣ, που δεν είναι ευθύγραμμη. Διακρίνεται σε τρεις τουλάχιστον επιμέρους φάσεις, ενώ συχνά εμφανίζονται παλινδρομήσεις και αντιφάσεις.
Τα ίδια θέματα απασχολούν την ίδια περίοδο τα ανώτατα ή συνταγματικά δικαστήρια άλλων κρατών μελών της ΕΕ. Όχι μόνο αυτών που υπήχθησαν σε προγράμματα στήριξης, όπως η Πορτογαλία, η Ιρλανδία και η Κύπρος, αλλά και δημοσιονομικά ισχυρών χωρών που διαδραματίζουν κομβικό ρόλο στα κέντρα λήψης των ευρωπαϊκών αποφάσεων, όπως η Γερμανία. Συναφή θέματα απασχόλησαν το ΔΕΕ, το ΕΔΔΑ και διεθνή διαιτητικά όργανα. Παράλληλα εξελίσσονται μεγάλες αλλαγές στην οικονομική διακυβέρνηση της ΕΕ και της ζώνης του ευρώ που καθίστανται αντικείμενο μεγάλων αποφάσεων του ΔΕΕ.

Περιεχόμενα

Πρόλογος..................................................................................................... V

Α

Μια σύντομη υπενθύμιση: Το οικονομικό και θεσμικό υπόβαθρο των νομοθετικών επιλογών που τέθηκαν
υπό δικαστικό έλεγχο την περίοδο 2010-2019

α. Τα δεδομένα του 2010 στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. - Το πρώτο πρόγραμμα 1

β. Από τη Ντοβίλ στο δεύτερο πρόγραμμα................................... 7

γ. Η περιπέτεια του α΄ εξαμήνου του 2015 και το τρίτο πρόγραμμα 9

δ. Η συνολική εικόνα της περιόδου 2010-2019......................... 10

ε. Το βασικό περιεχόμενο των νομοθετικών μέτρων της περιόδου των μνημονίων 14

στ. Η εστίαση της παρούσας μελέτης............................................ 16

Β

Τα βασικά χαρακτηριστικά της «συνομιλίας»
νομοθέτη και δικαστή την περίοδο 2010-2019

α. Οι σταθμίσεις του νομοθέτη την περίοδο 2010-2019 … 19

β. … και πώς τοποθετείται ο δικαστής απέναντι σε αυτές 20

Γ

Η σημασία που προσλαμβάνει το δικονομικό πλαίσιο
του ελληνικού συστήματος δικαστικού ελέγχου
της συνταγματικότητας των νόμων την περίοδο 2010-2019

α. Η σταδιακή μετακίνηση προς ένα σύστημα συγκεντρωτικού, ευθύ, κύριου και αφηρημένου ελέγχου ..................................................................................................... 23

β. Οι επιμέρους φάσεις του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των μέτρων της κρίσης ..................................................................................................... 27

Δ

Η πρώτη φάση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των νομοθετικών μέτρων
της κρίσης: Η συνταγματικότητα των προγραμμάτων διάσωσης αυτών καθεαυτά και της παρέμβασης
στο δημόσιο χρέος

α. Η συνταγματικότητα του πρώτου μνημονίου...................... 33

β. Η συνταγματικότητα της παρέμβασης του 2012 στο Δημόσιο Χρέος 43

γ. Η συνολική αξιολόγηση της πρώτης φάσης του δικαστικού ελέγχου 47

Ε

Οι μεταβολές στη φύση και το εύρος της κρατικής κυριαρχίας επηρεάζουν τον δικαστικό έλεγχο της συνταγματικότητας;

α. Η στάση του ΔΕΕ την ίδια περίοδο............................................ 55

β. Ποια θα ήταν η «άλλη επιλογή»;................................................. 57

Στ

Η δεύτερη φάση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των νομοθετικών μέτρων της κρίσης: Η αυστηροποίηση του ελέγχου των περαιτέρω περικοπών σε αποδοχές και συντάξεις - Το κοινωνικό κεκτημένο υπό συνθήκες δημοσιονομικής πίεσης

α. Ενώ ο νομοθέτης θεωρεί αναγκαίο όχι μόνο το δεύτερο αλλά και το τρίτο πρόγραμμα, ο δικαστής κρίνει τα μέτρα του δεύτερου αντισυνταγματικά........................... 61

β. Η δικαστική αντιμετώπιση των κρίσιμων μεταρρυθμίσεων του ασφαλιστικού συστήματος 65

γ. Η δεύτερη φάση του ελέγχου φτάνει στα όριά της το Μάιο του 2018 70

Ζ

Ο πραγματικός χαρακτήρας του συστήματος δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας απορρέει από το εύρος της υποχρέωσης του νομοθέτη να συμμορφωθεί. Τα δημοσιονομικά περιθώρια συμμόρφωσης αποτελούν παράμετρο οριοθέτησης του δικαστικού ελέγχου;

α. Η εκ του αποτελέσματος οριοθέτηση του δικαστικού ελέγχου 77

β. Η συνολική εικόνα είναι αρκετά παράδοξη........................... 79

γ. Ο χρόνος επέλευσης των συνεπειών της διάγνωσης της αντισυνταγματικότητας - Τα «αναδρομικά» ..................................................................................................... 81

Η

Βασικές διαπιστώσεις σχετικά με τη λειτουργία του συστήματος δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας μετά την εμπειρία της περιόδου 2010-2019

α. Ο δικαστικός έλεγχος εξακολουθεί να κινείται αργά και αντιφατικά 89

β. Μπορεί η νομολογία να τροφοδοτεί την πολιτική επιχειρηματολογία πως υπάρχουν ευκολότερες λύσεις; ..................................................................................................... 92

γ. Η συνολική εικόνα του δικαστικού ελέγχου των μνημονιακών μέτρων 95

δ. Τι συνέβη αφενός μεν σε άλλες χώρες-μέλη της Ευρωζώνης που υπήχθησαν σε προγράμματα διάσωσης, αφετέρου δε σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο;............... 97

ε. Η συσχέτιση των φάσεων του δικαστικού ελέγχου με τις αλλαγές στην Προεδρία του ΣτΕ 103

στ. Η νομολογιακή αντιμετώπιση των διαρθρωτικών μέτρων - μία επισήμανση 104

Θ

Μια πρόταση άμεσης νομοθετικής βελτίωσης χωρίς να προϋποτίθεται αναθεώρηση του Συντάγματος ................................................................................................... 105

Ι

Τελικές παρατηρήσεις......................................................................... 111

Επίμετρο

Η δέσμη των αποφάσεων της Ολομέλειας του ΣτΕ για τη συνταγματικότητα του ν. 4387/2016 - Επιβεβαίωση των συμπερασμάτων της μελέτης 113