ΗΠΑ Από το 1776 έως σήμερα

... Τα γεγονότα της 11 Σεπτεμβρίου 2001 στη Νέα Υόρκη και την Ουάσινγκτον αποτέλεσαν σημείο καμπής στην ιστορία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής. Καθώς παρακολουθούμε τις επιπτώσεις των γεγονότων αυτών στις τρέχουσες αμερικανικές επιλογές θα ήταν σκόπιμο να εξετάσουμε τα συστατικά στοιχεία της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής όπως όπως διαμορφώθηκαν κατά τους δύο τελευταίους αιώνες: τον φιλελεύθερο Λοκιανισμό (την πολιτική φιλοσοφία του John Locke), το αποστολικό πνεύμα του προτεσταντισμού και τον αμερικανικό πραγματισμό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αυτό το έργο του Θάνου Βερέμη αποτελεί μια πυκνή αλλά εύληπτη εισαγωγή στο αμερικανικό φαινόμενο. Ο συγγραφέας εστιάζει την προσοχή του στα ιδιόμορφα χαρακτηριστικά των ΗΠΑ που τις διαφοροποιούν από την Ευρώπη και «που καθηλώνουν την προσοχή του επισκέπτη». H γραφή είναι αυστηρή, επιστημονική, χρωματισμένη από το προσωπικό στοιχείο. Παλαιότερα ως φοιτητής στην Αμερική και πρόσφατα ως καθηγητής στην έδρα Κωνσταντίνος Καραμανλής του Fletcher School of Law and Diplomacy, όπου και συνέγραψε το βιβλίο, ο συγγραφέας έχει το δικαίωμα να θεωρεί τον εαυτό του «πληροφορημένο επισκέπτη».

Από την εισαγωγή κιόλας δίνει το ιδεολογικό στίγμα των ΗΠΑ. H απουσία της φεουδαρχίας είναι η ειδοποιός διαφορά της αμερικανικής πολιτικής παράδοσης από την ευρωπαϊκή. Ο Βερέμης πιστεύει ότι οι ευρωπαϊκές επαναστάσεις «δεν απαντώνται στην ιστορία των ΗΠΑ. Μόνο οι σκέψεις και το κοινωνικό συμβόλαιο του John Locke έφθασαν στο νέο κόσμο. Εκτοτε η φιλελεύθερη φιλοσοφία του Locke απόκτησε διαστάσεις ιδεολογίας και μάλιστα χωρίς αντίπαλο δέος». Αυτή η μοναδική ιδεολογία έχει γίνει γνωστή με τον επιθετικό προσδιορισμό «αμερικανική».



Ο ενάρετος υλισμός



Στη συνέχεια, η απουσία του ριζοσπαστισμού από τον πολιτικό βίο στις ΗΠΑ εκτιμάται ως ο κύριος λόγος για τη διάρκεια της θρησκευτικής επιρροής στην κοινωνία των Αμερικανών. Από όλες τις δυτικές δημοκρατίες η αμερικανική διατήρησε την πιο στενή σχέση με την προτεσταντική ερμηνεία του κόσμου. Ακολουθώντας τον σχολιαστή της Αμερικανικής Δημοκρατίας Alexis de Tocqueville, αποδίδει την ιδεολογική ομοιογένεια των Αμερικανών με τον προσδιορισμό «ενάρετο υλισμό». Μάλιστα σημειώνει ότι έπειτα από αρκετές παλινδρομήσεις οι ΗΠΑ παραμένουν προσκολλημένες στην τροχιά του «ενάρετου υλισμού». Αναδύεται το ερώτημα αν το φαινόμενο αυτό πρόκειται για την τελευταία λέξη της ιστορίας των ΗΠΑ.

Στο βιβλίο αυτό ο καθηγητής Βερέμης ανατρέχει με γλώσσα γλαφυρή στις πιο σημαντικές στιγμές της ιστορίας των ΗΠΑ: τη δημιουργία του κράτους, τη γένεση του έθνους, τον εμφύλιο πόλεμο, τη μεσοπολεμική οικονομική καταστροφή και ανάκαμψη, τον αμερικανικό επεκτατισμό και τη μεταπολεμική παγκόσμια κυριαρχία. Σε αυτή την περιήγηση σκιαγραφούνται και αξιολογούνται οι πιο γνωστοί πρόεδροι των ΗΠΑ. Οι ιθαγενείς Αμερικανοί, οι μετανάστες, οι Αφροαμερικανοί, το προοδευτικό κίνημα και άλλες κοινωνικές και ιστορικές ψηφίδες συμπληρώνουν την εικόνα αυτής της αινιγματικής χώρας.

Τα κεφάλαια είναι μικρά και στον επίλογο κάθε κεφαλαίου ο συγγραφέας μάς μεταφέρει στον κόσμο της καθημερινής ζωής, της μουσικής, της τέχνης, του βιβλίου, του κινηματογράφου. Ακολουθεί πάντα ένας κατατοπιστικός επιστημονικός βιβλιογραφικός οδηγός. Το βιβλίο είναι βραχύ - μόνο 175 σελίδες -, το εγχείρημα όμως είναι σύνθετο. H ανάλυση δεν αφορά μόνο την εξωτερική πραγματικότητα των ΗΠΑ, αλλά ταυτόχρονα και τον χώρο των ιδεών. Εξετάζει τα συστατικά στοιχεία του «αμερικανικού ονείρου» και παραθέτει τις ανησυχίες των αμερικανών διανοουμένων, τις αντιλήψεις του μέσου Αμερικανού για τις ΗΠΑ και τη διάσταση του ονείρου με την πραγματικότητα.

Εδώ πρέπει να σημειώσω ότι η επιδέξια γραφή του Βερέμη είναι ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα των σημερινών τάσεων στη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα, στον βαθμό μάλιστα που υιοθετεί τη διεπιστημονική προσέγγιση. Τα εργαλεία της πολιτικής, κοινωνικής και οικονομικής ιστορίας συνδυάζονται με την ιστορία των ιδεών. Μια δύσκολη άσκηση, που οφείλουν όμως οι νεότεροι έλληνες ερευνητές να την επιχειρούν συστηματικά. Ακόμη στο έργο του ο Βερέμης συνδυάζει με επιτυχία τη συμβαντολογική με τη θεματική προσέγγιση, ενώ στη διερεύνηση της μακράς διάρκειας αναδεικνύει τα σταθερά χαρακτηριστικά μαζί με τις διαχρονικές αλλαγές. Ακόμη χρησιμοποιεί την ιστορική ανάλυση ως εργαλείο για να γίνουν κατανοητές και οι αντιφάσεις του αμερικανικού λαϊκισμού και ατομικισμού, η ταύτιση του μικρού ψηφοφόρου με την ελεύθερη αγορά, καθώς και τα μεγάλα σύγχρονα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα, όπως π.χ. οι μεγάλες εισοδηματικές αποκλίσεις που σημειώνονται τις τελευταίες δύο δεκαετίες στις ΗΠΑ και οι συνέπειες από τη σμίκρυνση του κράτους.



H στρατιωτική υπεροχή



Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τον έλληνα αναγνώστη να παρακολουθήσει τη σκέψη του συγγραφέα για τις συνέπειες του τρομοκρατικού πλήγματος της ενδεκάτης Σεπτεμβρίου και την πρόσφατη στροφή της εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ που θέτει στόχο «την αποκλειστικότητα της στρατιωτικής υπεροχής στον κόσμο».

Το έργο του Βερέμη είναι ένα δείγμα του πώς η γραφή της ιστορίας μπορεί να είναι ταυτόχρονα απλή και μεστή, ανθρώπινη και επιστημονική. Με τους συνεχείς προβληματισμούς που θέτει, δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να εμβαθύνει στο αμερικανικό φαινόμενο και να αντιληφθεί τις προκαταλήψεις που γεννούν ορισμένοι μύθοι για τις ΗΠΑ.

Ο τόμος αυτός αποτελεί, μάλλον, αφετηρία ενός μεγαλύτερου αναλυτικού εγχειρήματος. Στο 17ο κεφάλαιο («Ενα σύστημα διαφορετικό από το ευρωπαϊκό, η κυκλική εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία, οι αντιρρησίες, οι ομάδες πίεσης») ο Βερέμης φαίνεται να προσφέρει πρόγευση για την πιθανή συνέχεια αυτού του έργου.

Θα ήταν πραγματικά χρήσιμο αν επιχειρούσε με τον ίδιο γλαφυρό τρόπο την παρουσίαση των θεσμών που συγκροτούν την πολιτεία, την κοινωνία και την οικονομία των σημερινών ΗΠΑ. Ο προσωπικός του τόνος, η επιστημονική του προσέγγιση αλλά και η καταληπτή του γραφή παραπέμπουν στην παράδοση εκείνου του γάλλου ταξιδιώτη, του Alexis de Tocqueville, που πριν από 168 χρόνια εξήγησε στους Ευρωπαίους με τον πιο κατανοητό τρόπο την ξεχωριστή πορεία των αμερικανών συγγενών τους.



Ιωάννα Πεπελάση-Μίνογλου (καθηγήτρια της Οικονομικής Ιστορίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 02-11-2003