Το τέλος του κύκλου

Από τη χίμαιρα της παγκοσμιοποίησης
στη χίμαιρα της καταστολής

Κατά την τελευταία εικοσαετία οι υποσχέσεις της παγκοσμιοποίησης αθετήθηκαν: τα διεθνή χάσματα βάθυναν, οι ανισότητες οξύνθηκαν, οι αδικίες έγιναν κατάφωρες, οι πολιτισμοί, αντί να συγκλίνουν, έγιναν περισσότερο μισαλλόδοξοι, η οικονομία, αντί σταθερότητος, εισήλθε σε φάση αναταράξεων, η παγκόσμια αυτοκρατορία αναζητεί συνοχή όχι πλέον με το εμπόριο, αλλά με την ισχύ και καταστολή. Σήμερα η ωμότητα της καταστολής αντικαθιστά την ωραιολογία της οικονομίας. Πληροφορική επανάσταση, νέα οικονομία, χρηματιστηριακές αποδόσεις, διαρκής ευημερία, γραμμική ανάπτυξη, παγκόσμια διακυβέρνηση, διεθνής σύγκλιση και ολοκλήρωση σαρώνονται ήδη με την επανεμφάνιση των περιοδικών κρίσεων και την αστάθεια, με τη συστηματική προσφυγή στην παγκόσμια βία και καταστολή. [...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η, μόλις κρυπτόμενη, ενθουσιωδώς θετική προσέγγιση του φαινομένου της παγκόσμιας αμερικανικής ηγεμονίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες από την πλειονότητα των νεοφιλελεύθερων μελετητών, παγκοσμίως, θυμίζει συνήθως το περίφημο αστείο του Κέινς: Μακροπροθέσμως θα είμαστε όλοι νεκροί. Διότι οι περισσότερες από τις προσεγγίσεις αυτές αποθεώνουν το μέλλον και παρακάμπτουν εντελώς το παρόν-παρελθόν το οποίο δεν υφίσταται καν για τον αγγλοσαξονικό νεοφιλελευθερισμό. Η κοινωνία που έρχεται μοιάζει σχεδόν αγγελική, με πλέρια δημοκρατία, ευημερία και ειρήνη, αγαθά που εξασφαλίζει παγκοσμίως, με τρόπο αυτονόητο, η αγορά, σε μια κοινωνία που θα 'χει αποβάλει παντελώς τις δεσμεύσεις του κακού παρελθόντος - δεσμεύσεις εθνικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές.

Το να εκθειάζεις ωστόσο το μέλλον είναι μια δουλειά σχετικώς εύκολη -κανείς δεν γνωρίζει το μέλλον. Με το παρόν και το παρελθόν όμως τα πράγματα δυσκολεύουν κάπως, καθώς αυτά προσδιορίζουν μια ζώσα εμπειρία, η οποία δεν είναι εύκολο ν'α αγνοηθεί. Ετσι, μιλώντας για την παγκοσμιοποίηση, μπορούμε να σχηματοποιήσουμε κάπως τις ποικίλες αναλύσεις, βασιζόμενοι ακριβώς στην παράμετρο της χρονικότητας ως κριτηρίου κατάταξης της ανάλυσης. Η πλευρά της πολιτικής επιστήμης έλκεται συνήθως από μοντέλα ανάλυσης και λιγότερο από το πλαίσιο που θέτει ο ιστορικός χρόνος, η πλευρά της ιστοριογραφίας το αντίθετο -συνεχίζοντας βεβαίως να μιλάμε κάπως σχηματικά.

Ο Κώστας Βεργόπουλος αποφεύγει συνήθως τη θετικιστική τάση που αποθεώνει τα μοντέλα ανάλυσης και αγνοεί την ιστορική πραγματικότητα και τη χρονικότητα. Οι εργασίες του, παρ' ότι κινούνται στο χώρο της πολιτικής και οικονομικής ιστορίας κατά κύριο λόγο -με κορυφαία κατά τη γνώμη μου «Το αγροτικό ζήτημα στην Ελλάδα», τα συμπεράσματα της οποίας δεν έχουν καθόλου εξαντλήσει τη δυναμική τους και είναι όσο ποτέ επίκαιρα - εν τούτοις έχουν κάτι από τον παλμό της πολιτικής παγκόσμιας συγκυρίας και είναι πολύ πιο διεισδυτικές συνήθως από τις θετικιστικές αποθεώσεις των «μοντέλων» και των «γεωστρατηγικών αναλύσεων». Και είναι πιο διεισδυτικές διότι ακριβώς ο Βεργόπουλος προέρχεται από την «ιστορικιστική» τάση στο χώρο της πολιτικής οικονομίας και της πολιτικής, με ευκρινείς μαρξιστικές επιδράσεις, δημιουργικά ενσωματωμένες στο σύνολο του έργου του.

Η πρόσφατη μελέτη του για το «τέλος του κύκλου της παγκοσμιοποίησης» επιβεβαιώνει αυτή του την προσήλωση στην ιστορική εμπειρία και την απόστασή του από τη νεο-θετικιστική τάση, που είναι σήμερα της μόδας κυρίως στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία. Ο Βεργόπουλος προσεγγίζει το θέμα κατά κύριο λόγο ως ιστορικός, χρησιμοποιώντας τα εργαλεία της πολιτικής οικονομίας επικουρικά. Ενα από αυτά, ο κυκλικός χαρακτήρας των οικονομικών κρίσεων του καπιταλισμού, προσαρμόζεται εδώ στην ανάλυση των διεθνών οικονομικών παραμέτρων που προσδιορίζουν τη σημερινή παγκόσμια οικονομική κρίση. Ωστόσο, αυτή η προσαρμογή γίνεται σ' ένα αυστηρό ιστορικό πλαίσιο, καθ' ότι ο Βεργόπουλος προτάσσει ακριβώς την ιστορικότητα του φαινομένου, και επομένως τη σχετικότητά του. Απέναντι στην ιδεολογικά φορτισμένη θέση περί «αλληλεξάρτησης των οικονομιών», η οποία εμφανίζεται ως πρωτοφανές περιστατικό της παγκόσμιας ιστορίας -προφανώς επειδή κάθε εποχή θεωρεί τον εαυτό της το πιο τέλειο δείγμα της ιστορίας, για να χρησιμοποιήσουμε μια κλασική διατύπωση του Μαρξ- ο Βεργόπουλος αντιπαρατάσσει την ιστορική σχετικότητα του φαινομένου της αλληλεξάρτησης των οικονομιών: «Η αλληλεξάρτηση ανάμεσα στις εθνικές οικονομίες δεν συνιστά καινοτομία, ούτε ιστορική ούτε θεωρητική, εφόσον το φαινόμενο αυτό καταγράφεται ήδη από τους ιστορικούς της οικονομίας τουλάχιστον από το 16ο αιώνα... Οι αφίξεις πολύτιμων μετάλλων στη Λισσαβώνα το 16ο και 17ο αιώνα εισήγαγαν τον πληθωρισμό σε ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο... Ο εκτροχιασμός των μετοχών στους αμερικανικούς σιδηροδρόμους προκάλεσε πρωτοφανείς αναταράξεις σε παγκόσμια κλίμακα στα μέσα του 19ου αιώνα... Στο κραχ του 1929 συνέβαλαν αποφασιστικά διεθνείς παράγοντες από κάθε πλευρά: η υπερεκτίμηση της βρετανικής στερλίνας, η χρυσοφιλία της Τράπεζας της Γαλλίας, ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη στερλίνα και στο δολάριο σ' επίπεδο επιτοκίων, η συναφής ανεπάρκεια διεθνούς ρευστότητος... Ποιος θα μπορούσε να ισχυρισθεί ότι οι κρίσεις δεν προέρχοντο πάντα από κάποια άμεση τοπική αιτία που επεκτάθηκε ταχύτατα, με συνέπειες χιονοστιβάδος, σε παγκόσμια κλίμακα;»

Η προσήλωση αυτή του Βεργόπουλου στην ιστορική ανάλυση του επιτρέπει να αφαιρεί τα ιδεολογικού τύπου επιχειρήματα των υπερασπιστών της «παγκοσμιοποίησης» -ουσιαστικά των απολογητών της χρηματιστικής κυριαρχίας των ΗΠΑ στην παγκόσμια αγορά- τα οποία συνδέουν μηχανικά οικονομικές διαδικασίες με πολιτικές και πολιτιστικές πραγματικότητες. Ετσι η ομογενοποίηση των αγορών εμφανίζεται περίπου ως θεϊκή επιταγή, παρασύροντας μαζί της την πολιτική και πολιτιστική ομογενοποίηση. Εξού και οι περίφημες ασυναρτησίες περί «τέλους της ιστορίας» και περί «φαντασιακών εθνικών κοινοτήτων».

Απέναντι σ' αυτή την αφόρητη ιδεολογικοποίηση της ιστορίας και της πολιτικής οικονομίας, απέναντι στην απολογητική στάση, η κριτική σκέψη έχει να αντιτάξει την ακρίβεια της ιστορικής εμπειρίας, την κριτική μέθοδο, που άλλοτε έλκει την καταγωγή από το μαρξισμό, άλλοτε από τις καλύτερες παραδόσεις του ορθολογισμού. Ο Βεργόπουλος προέρχεται από αυτήν ακριβώς την παράδοση. Και βλέπει την παρούσα αμερικανική ηγεμονία σαν ιστορικός και όχι σαν ενθουσιασμένος νεοφώτιστος του φιλελευθερισμού. Διότι γνωρίζει καλά τη σχετικότητα των πολιτικών συγκυριών και των οικονομικών κύκλων. Αναλύει διεξοδικά την αμερικανική πραγματικότητα, τη στρατιωτικοποίηση της οικονομίας της, την κρίση του αμερικανικού υποδείγματος νομισματικής διαχείρισης και, τέλος, το ανέφικτον του παγκόσμιου κράτους. Καλά θα κάνουν επομένως οι εγχώριοι φωστήρες του «φιλελεύθερου» ή του «σοσιαλιστικού» εκσυγχρονισμού, να μελετήσουν το δοκίμιο του Βεργόπουλου πριν ακριβώς παραδεχτούν τη νέα μεγάλη χαμένη ευκαιρία της ελληνικής οικονομίας, που σήμερα παραδέρνει στον αστερισμό των «μεγάλων έργων» χάνοντας το τρένο ενός παραγωγικού και πραγματικού εκσυγχρονισμού, σε όλους τους κρίσιμους τομείς. Το δοκίμιο του Κώστα Βεργόπουλου θυμίζει και στην πολεμική του και στην ανάλυσή του τις καλές στιγμές της ευρωπαϊκής μαρξιστικής δοκιμιογραφίας.



ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 08/08/2003