Ο Μπόρχες και οι αιώνιοι ουραγκοτάγκοι

Κριτική:

Μπορχεσιανά εγκλήματα και συγγραφείς ουραγκοτάγκοι

Τα λογοτεχνικά και τα μαθηματικά συνέδρια έχουν κάτι κοινό. Συνήθως κανείς, εκτός από ορισμένους συνέδρους, δεν αντιλαμβάνεται ποιο ακριβώς είναι το θέμα τους και κανείς, εκτός από τους άμεσα εμπλεκομένους, δεν καταλαβαίνει την αιτία του εκνευρισμού που ξεσπάει κάθε τόσο με αφορμή κάποια παρέμβαση Ή κάποια τοποθέτηση που στους πολλούς μοιάζει αθώα, σχεδόν αδιάφορη

Η περιρρέουσα πλήξη που σέρνεται από κοκτέιλ σε κοκτέιλ και από εισήγηση σε εισήγηση, νομίζω ότι δίνουν με σχετική ακρίβεια το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός αθεράπευτου μικρόκοσμου, ο οποίος δεν θα μπορέσει ποτέ να ξεφύγει από τα όριά του.

Ενδεχομένως και να μη θέλει να ξεφύγει, αφού τα συνέδρια έχουν - εκτός των άλλων - και θεραπευτικές ιδιότητες. Δύο ή τρεις τέτοιες συναντήσεις τον χρόνο, τονώνουν αν μη τι άλλο την αυτοπεποίθηση ακόμη και του πιο ασήμαντου ερευνητή.

Υπάρχει βέβαια και μια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στα λογοτεχνικά και τα μαθηματικά συνέδρια. Αυτή εντοπίζεται στο γεγονός ότι ενώ οι σύνεδροι που επανδρώνουν τα πρώτα έχουν συνειδητοποιήσει πως, ό,τι κι αν αποφασίσουν και ό,τι κι αν εισηγηθούν, τίποτε δεν πρόκειται να αλλάξει στην επιφάνεια του πλανήτη Γη, οι δεύτεροι έχουν ακόμη την ψευδαίσθηση πως θα επηρεάσουν την πορεία των πραγμάτων τόσο καταλυτικά ώστε να αξίζει κανείς να σκοτώσει για έναν μαθηματικό τύπο.

Αυτού του τύπου οι ψευδαισθήσεις θεωρούνται σχεδόν κακόγουστες στους κύκλους των συνέδρων οι οποίοι τόσο περισσότερο κύρος κερδίζουν όσο περισσότερο μπλαζεδισμό επιδεικνύουν.

Ένας καλός τρόφιμος των συνεδρίων ξέρει πως δεν χρειάζεται να ανεβάζει την πίεσή του για ζητήματα που ούτως ή άλλως δεν αφορούν κανέναν εκτός από τους ομοίους του. Είναι και το μόνο που τον σώζει εδώ που τα λέμε.

Συναντήσεις

Όλα αυτά για να προετοιμάσω όποιον αποφασίσει να διαβάσει το «Ο Μπόρχες και οι αιώνιοι ουραγκοτάγκοι»: όλη η υπόθεση του έργου εκτυλίσσεται στο Μπουένος Άιρες κατά τη διάρκεια ενός συνεδρίου για τον Έντγκαρ Άλαν Πόου που οργανώνει η Israfel Society, διεθνής εταιρεία μελέτης του Ποουισμού.

Μόνο που εδώ συμβαίνουν διάφορα ομολογουμένως περίεργα πράγματα. Πρώτον, η συνοδός που υποδέχεται τον σύνεδρο - αφηγητή στο αεροδρόμιο, εκτός του ότι είναι νόστιμη τον αντιμετωπίζει με ιδιαίτερη τρυφερότητα - κάτι που εκ πείρας ξέρω ότι είναι τόσο σπάνιο όσο να καθίσει στην διπλανή σου θέση στο αεροπλάνο η ωραία γυναίκα που ήταν μπροστά σου στην ουρά της επιβίβασης. Δεύτερον, κατά τη διάρκεια του εναρκτήριου κοκτέιλ ένας Γιαπωνέζος σύνεδρος σωριάζεται στο πάτωμα - δύο ή τρεις φορές, δεν έχει τόση σημασία - και τρίτον και κυριότερο, την πρώτη κιόλας νύχτα βρίσκεται δολοφονημένος στο δωμάτιο του ξενοδοχείου όπου διαμένει ο κύριος Ρότπκοφ, Γερμανός μελετητής του Πόου ο οποίος κατοικεί στο Μεξικό.

Δεν είναι τα μόνα αξιοσημείωτα. Διότι το πλέον αξιοσημείωτο όλων είναι ότι ο ίδιος ο αφηγητής, ο οποίος διαμένει στη Βραζιλία, όταν φτάνει στο Μπουένος Άιρες έχει ανοιχτούς λογαριασμούς - με ποιον άραγε; Ναι, το βρήκατε. Με τον ίδιο τον Μπόρχες. Στοιχειώδες Γουότσον. Έπρεπε να το έχεις ήδη καταλάβει, αγαπητέ αναγνώστη. Στο εντελώς λογοτεχνικό μας περιβάλλον το άθροισμα Έντγκαρ Άλαν Πόου και Μπουένος Άιρες δίνει Μπόρχες, με ή χωρίς φόνο.

Αυτός, λοιπόν, ο αφηγητής σε νεαρή ηλικία είχε μεταφράσει ένα διήγημα του Μπόρχες στα πορτογαλικά - αυτή ήταν η δουλειά του - διορθώνοντας το τέλος του, γεγονός που το αντελήφθη ο συγγραφέας, ο οποίος και του έκοψε την καλημέρα. Ο φόνος του μελετητή γίνεται η αφορμή να συναντηθούν όσο κι αν ο Μπόρχες, ως πεισμωμένος γεροντοκόρος που υπήρξε, κάνει ότι δεν τον ξέρει και δεν τον αναγνωρίζει.

Θίασος σκιών

Έχουμε φτάσει αισίως στην καρδιά της αφήγησης, στα κεντρικά όργανα της ιστορίας, όπου ο Μπόρχες και ο αφηγητής προσπαθούν να εξιχνιάσουν τον φόνο. Με τον τρόπο τους εννοείται. Με την καταιγιστική παράθεση λογοτεχνικών αναφορών εννοείται. Και με διάφορα άλλα «εννοείται» εντελώς αναμενόμενα, δεδομένου ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε ούτε στιγμή πως πρόκειται για τον Μπόρχες, τον Πόου και το Μπουένος Άιρες

Με συλλογιστική που θυμίζει Κόναν Ντόιλ, παρελαύνουν - όχι απαραιτήτως με την σειρά που εμφανίζονται εδώ - τρία τραπουλόχαρτα, ορισμένα γράμματα της αλφαβήτου, όπως το Χι και το Όμικρον με τους δυνατούς συμβολισμούς τους, ο φαραώ Ακενατόν, ο αστρολόγος της Ελισάβετ Α' Τζον Ντι, ο Λάβκραφτ, η ινδιάνικη φυλή των Τσερόκι - η μόνη που διέθετε συλλαβικό αλφάβητο, η σχετική προβληματική των Γνωστικών καθώς και το Απόκρυφο Βιβλίο του Σύμπαντος και ο αιώνιος Ουραγκοτάγκος ο οποίος έχει γράψει όλα τα βιβλία του κόσμου.

Παραλείπω αρκετούς χαρακτήρες από τον θίασο των σκιών που περιφέρεται στις σελίδες του βιβλίου, όμως αν επιθυμούσα να τους καταγράψω όλους θα έπρεπε να ξαναγράψω το βιβλίο, κάτι το οποίο με τίποτε δεν επιθυμώ. Φτάνει που το διάβασα. Και είναι η αλήθεια πως δεν θα το είχα διαβάσει αν στη μαρκίζα δεν φιγουράριζε πρώτο και καλύτερο το όνομα του Μπόρχες, ενός από τους πιο σημαντικούς και πιο παρεξηγημένους συγγραφείς του 20ού αιώνα.

Σημαντικός διότι δημιούργησε μια λογοτεχνία που με την ιδιοσυγκρασία της παράγει έναν τρόπο σκέψης ο οποίος, επειδή ακριβώς είναι συνυφασμένος με μια τόσο έντονη ιδιοσυγκρασία, δεν μπορεί να φτιάξει επιγόνους, παρά μόνον μιμητές.

Εν ολίγοις: ανάγνωσμα για τροφίμους λογοτεχνικών συνεδρίων που προσφέρεται ως ενημερωτικό υλικό στους μυημένους στην μπορχεσιανή σέχτα. Σε κάνει να νοσταλγείς τις μεγάλες στιγμές της έκρηξης της λατινοαμερικάνικης λογοτεχνίας και να φιλοσοφείς στωικά για το εφήμερο των φαινομένων του κόσμου τούτου.

Άγνοια κινδύνου

Όσοι νόμισαν ότι μπορούν να κάνουν μεταμπορχεσιανή λογοτεχνία επειδή ξέρουν να μιμούνται τα λογικά άλματα και τα γνωστικά τερτίπια του μεγάλου Αργεντινού, το μόνο που καταφέρνουν είναι να φτιάχνουν ιστορίες που έχουν να κάνουν περισσότερο με λογοπαίγνια και λιγότερο με λογοτεχνία.

Το βιβλίο «Ο Μπόρχες και οι αιώνιοι Ουραγκοτάγκοι» ανήκει σ' αυτήν την κατηγορία των έργων. Δίπλα σ' αυτόν τον πρώτο περιορισμό εμφανίζεται και ένας δεύτερος, εξίσου ουσιαστικός. Πρόκειται για το είδος που λέγεται αστυνομικό μυθιστόρημα και για τα εγγενή όρια της αφηγηματικής του μορφής. Χωρίς να δικαιούται κανείς να παραγνωρίσει τους μεγάλους συγγραφείς του είδους, όπως ο Σιμενόν ή ο Ντάσιελ Χάμετ, οφείλει συγχρόνως να αναγνωρίσει ότι το είδος βρέθηκε στις καλύτερες στιγμές του όταν έπεσε στα χέρια συγγραφέων οι οποίοι είχαν την συνείδηση των ορίων του. Είχαν συνείδηση των περιορισμών του και τους υπηρέτησαν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια. Και είναι αυτή η ακρίβεια που δίνει τη διαύγεια της ματιάς τους.

Όταν ξεκινάς πιστεύοντας ότι η αστυνομική μορφή είναι κατάλληλο εργαλείο για φιλοσοφική ή κοινωνική ανάλυση, τότε το μόνο που καταφέρνεις είναι να ταυτίσεις το ανθρώπινο σύμπαν με την προσφορότερη θεωρία της συνωμοσίας.

Τάκης Θεοδωρόπουλος, ΤΑ ΝΕΑ , 17/03/2007

Κριτική:

Μια συναρπαστική περιπέτεια στα μονοπάτια της λογοτεχνικής γνώσης

Η ανθρωπότητα ως «συμπαγής» οντότητα νοείται μόνον από το σύνολο των μελών που συναπαρτίζουν τις επί μέρους ομάδες της. Η Ιστορία της, όμως, οικοδομείται -και «γράφεται»- από τα άτομα εκείνα που καλώς ή κακώς διαφέρουν ως προσωπικότητες από τον καθημερινό άνθρωπο. Επιστήμονες, φιλόσοφοι, πολιτικοί, συγγραφείς, καλλιτέχνες, ιεράρχες, στρατιωτικοί, είναι όλοι εκείνοι που αφουγκράζονται την ανάσα του και την αποκρυπτογραφούν συλλαμβάνοντας την υπαρξιακή αγωνία που ενυπάρχει στο βάθος της, αποτέλεσμα της οποίας είναι η ποιότητά της. Δέκτες της, ως εκ τούτου, επιχειρούν να καθορίσουν τον βηματισμό του ατόμου, της ομάδας, και κατ' επέκταση την πορεία της ανθρωπότητας προς ορισμένη κατεύθυνση, στο παρόν και στο μέλλον.

Τα πρόσωπα, λοιπόν, που ξεχωρίζουν απ' την ομάδα -κι ας συνοδοιπορούν με αυτήν, ή ακριβώς επειδή συνοδοιπορούν- προτείνουν, είτε διά του λόγου είτε διά της πράξης, συγκεκριμένες ριζοσπαστικές απόψεις βελτίωσης της εν λόγω πορείας, και φυσικά της καθημερινότητάς της. Εξυπακούεται ότι με τις επαναστατικές, αν όχι και αναρχικές συνήθως προτάσεις τους, αποκτούν ενίοτε σχεδόν μυθικές διαστάσεις. Συχνά - πυκνά μάλιστα επανέρχονται στο προσκήνιο της επικαιρότητας ως μυθιστορηματικοί ήρωες.

Στο ανά χείρας, ιδιαίτερα συναρπαστικό για την εσωτερική, αινιγματική ωραιότητά του μυθιστόρημα, του Βραζιλιάνου συγγραφέα Λουίς Φερνάντο Βερίσιμο (Πόρτο Αλέγρε, 1936), η «ρεαλιστική» αντανάκλαση της οποίας είναι η εξωτερική γοητευτική του ιστορία, πρωταγωνιστεί, ως μυθιστορηματικός ήρωας, ο πατριάρχης των αργεντινών γραμμάτων Χόρχε Λουίς Μπόρχες (1899-1986), γεγονός που του προσδίδει ένα επιπλέον ξεχωριστό, προκλητικό και άκρως ερεθιστικό ενδιαφέρον. Το κέλυφος του μύθου του -διότι το περιεχόμενό του που ανιχνεύεται κάτω από τη «μουσική» επιφάνειά του, σχετίζεται με τη «μαγική» περιπέτεια της λογοτεχνικής δημιουργίας- παραπέμπει στο διανθισμένο με στοιχεία φανταστικής λογοτεχνίας αστυνομικό μυθιστόρημα.

Σύμφωνα με αυτόν, σε ένα συνέδριο της Israfel Society (αναφορά στο ομότιτλο ποίημα του Πόε), που διεξάγεται στο Μπουένος Αϊρες για τον μεγάλο Αμερικανό δημιουργό, ένας εκ των συνέδρων, ο Φόλγκεσταϊν, που ζει στο Πόρτο Αλέγρε με τον γάτο του Αλεφ (το όνομά του παραπέμπει, βέβαια, στο γνωστό διήγημα του Μπόρχες), είναι ο πρώτος που αντικρίζει νεκρό-δολοφονημένο έναν εκ των ομιλητών. Παράλληλα γνωρίζεται με τον Μπόρχες, που είναι και αυτός σύνεδρος στην εν λόγω εκδήλωση, τον οποίο και θαυμάζει απεριόριστα· ο συγγραφέας της «Ιστορίας της Ατιμίας» βοηθά με τις γνώσεις του στην εξιχνίαση του εγκλήματος. Στην πραγματικότητα, όμως, χρησιμοποιεί το άγριο αυτό γεγονός ως φανταστική ιστορία με μυθικούς δαίμονες, τους οποίους εγκαλεί από το τρομαχτικό σύμπαν του Αμερικανού συγγραφέα φαντασίας Χάουαρντ Φίλιπς Λάβκραφτ (1890-1937). Ετσι, το «συνηθισμένο αυτό συμβάν», παρότι μοιάζει να μην υπερβαίνει τις «καθημερινές» ρεαλιστικές διαστάσεις του, στην πραγματικότητα λειτουργεί ως μια συναρπαστική περιπέτεια η οποία εκτυλίσσεται στα δαιδαλώδη «διχαλωτά μονοπάτια» της φαντασίας -και της λογοτεχνικής γνώσης. Εξού και όλο το κείμενο είναι διανθισμένο με λογοτεχνικές αναφορές σε σύμβολα που έχουν χρησιμοποιήσει οι προαναφερθέντες συγγραφείς στο έργο τους. Αποκαλύπτει επίσης και τον «άλλο εαυτό» του συγγραφέα, η μυστική όραση του οποίου θεάται το αόρατο θαύμα του κόσμου που κατοικεί στο άδυτο του εσωτερικού του σύμπαντος, και που έχει τη χάρη να το μετουσιώνει σε λογοτεχνική δημιουργία.

Υπό αυτή την έννοια, οι χαρακτήρες των προσώπων-πρωταγωνιστών που λαμβάνουν μέρος στην ιστορία, οι προαναφερθέντες Μπόρχες και Φόλγκεσταϊν, καθώς και οι διάφοροι άλλοι σύνεδροι, το θύμα κυρίως, αναδύονται, ως ψυχολογικές, υπαρξιακές οντότητες, από το βάθος του γεγονότος και αποκαλύπτουν τον «μυστικό εαυτό» τους, φωτισμένο από αυτό ακριβώς το γεγονός. Ετσι, ο επιφανειακός εαυτός, ο ενδεδυμένος τον καθημερινό άνθρωπο, παύει να υφίσταται, χωρίς, φυσικά, να χάνει τα αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά του. 'Η, σωστότερα, εμφανίζει τις κρυφές ρωγμές του από τις οποίες και διαχέεται η οσμή του εσωτερικού υλικού από το οποίο και είναι κατασκευασμένος. Ενα παράδειγμα: «Ο καθηγητής Χαβιέρ εξέφρασε ειλικρινά την ικανοποίησή του για τον θάνατο του Γερμανού. Για το μόνο που λυπόταν ήταν που δεν του ξερίζωσαν την καρδιά, όπως στις τελετές των Αζτέκων. Ομως ίσως να ήταν δύσκολο να βρουν καρδιά να ξεριζώσουν μέσα σ' εκείνο το στήθος». Παράλληλα σκιαγραφείται η ευρύτερη ανθρώπινη περιοχή, στην οποία και ανήκει το «ανώτερο» τοπίο της «πνευματικής κοινότητας» των διανοουμένων. Ενα τοπίο με έντονα αβυσσαλέα πάθη, τα οποία κάθε άλλο παρά εξορκίζει η γνώση. Αντίθετα μάλιστα, η γνώση της ...γνώσης είναι αυτή που καλλιεργεί στο έπακρο τη δηλητηριώδη εμπάθεια του ανθρώπινου κτήνους, του οποίου η συνειδητοποίηση της «περιουσίας» που κατέχει, όχι μόνο δεν το εξανθρωπίζει, αλλά μάλλον ενδυναμώνει και επαυξάνει την έμφυτη θηριωδία του.

Να τονιστεί στο σημείο αυτό ότι στο προσκήνιο της αφηγούμενης ιστορίας, όπως ήδη προειπώθηκε, ο αναγνώστης θα περιπλανηθεί στα «μαγικά» τοπία της λογοτεχνίας -στο διανοητικό σύμπαν του δημιουργού-, με οδηγό όχι μόνο τον Μπόρχες, αλλά και τον Αφηγητή, ένα ευφυές δίδυμο, που παραπέμπει στο προγονικό ανάλογο ζεύγος Σέρλοκ Χολμς - Γουάτσον, του Αρθουρ Κόναν Ντόιλ. Ο Πόε και ο Λάβκραφτ φωτίζουν επίσης με τη σκοτεινή τους ακτινοβολία τα αμφίβολα σημεία του δρόμου. Το γεγονός προσφέρει επίσης στον συγγραφέα τη δυνατότητα να σχεδιάσει στο προσκήνιο της ιστορίας του μυθικές εικόνες, εμποτισμένες με λαμπερά, λεκτικά χρώματα και διανοητικά, περίτεχνα ρετσιτατίβα που προσυπογράφουν με την ωραιότητά τους το μουσικό θαύμα του ανθρώπινου όντος, ως του μόνου πλάσματος της δημιουργίας, απ' όσο γνωρίζουμε τουλάχιστον μέχρι στιγμής, που επανοικοδομεί το Σύμπαν με τους αμύθητους θησαυρούς και τα σπάνια υλικά της σκέψης - και του νου. Σ' αυτόν το θαυμαστό λαβύρινθο, οι λέξεις αποκτούν τη σημασία και το βάρος πολύτιμων λίθων.

Τεχνουργούν κομψοτεχνήματα φράσεων, βαθυστόχαστων νοημάτων και σπάνιων διανοητικών κωδίκων, σχεδιάζοντας επιπροσθέτως αινιγματικούς γεωγραφικούς χάρτες που οδηγούν σε άγνωστους νήσους, στα παραμυθένια σπήλαια των οποίων είναι συσσωρευμένοι μυθικοί θησαυροί, που μόνον ο λογοτέχνης κατέχει τη ρότα του ταξιδιού προς αυτούς. Αυτονόητο, λοιπόν, θέλουμε να πιστεύουμε, το εύρημα της «δολοφονίας» του σύνεδρου ομιλητή. Στην πραγματικότητα λειτουργεί ως πρόσχημα προκειμένου να διερευνηθεί η λογοτεχνική σκέψη. Διότι, και πάλι υπό το πρόσχημα της αναζήτησης του δολοφόνου, η περιπέτεια του νου είναι πολύ πιο συναρπαστική από αυτή καθεαυτήν την αποκάλυψή του.

Η μετάφραση του Κρίτωνα Ηλιόπουλου επαναγράφει το κείμενο εις τα καθ' ημάς με ποιητικά ελληνικά.

ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/09/2007