Το σύμπαν, οι θεοί, οι άνθρωποι

Ο Ζαν Πιέρ Βερνάν διηγείται, τους μύθους της αρχαίας Ελλάδας. Μιλάει για τη δημιουργία του κόσμου, τον πόλεμο των θεών και τους δεσμούς που μονίμως η ανθρωπότητα διατηρεί με το θείο. Από τον ευνουχισμό του Ουρανού ώς τις πανουργίες του Δία, από την επινόηση της γυναίκας στο ταξίδι του Οδυσσέα ώς τον αγώνα δρόμου με τις Γοργόνες, ο συγγραφέας μας μεταφέρει τους αρχαίους αυτούς μύθους, που παραμένουν πάντα ζωντανοί.
Ο Βερνάν αφιέρωσε τη ζωή του στην ελληνική μυθολογία, μας βοηθά να αποκωδικοποιήσουμε καλύτερα το πολύπλοκο, συχνά, νόημα των μύθων. Η πρωτοτυπία του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι ο Βερνάν λειτουργεί εν προκειμένω υπό διττή ιδιότητα, του επιστήμονα και αφηγητή.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν όντως «οι μύθοι σχηματίζονται μέσα στον άνθρωπο, αλλά χωρίς αυτός να το γνωρίζει», όπως πρεσβεύει ο Κλοντ Λεβί-Στρος στο έργο του «Μύθος και Νόημα», που μεταφράστηκε στη γλώσσα μας από τον Βαγγέλη Αθανασόπουλο (εκδόσεις «Καρδαμίτσα», 1986), τότε η ανάλογη προσέγγιση - ανίχνευση του μυθολογικού δεδομένου οφείλει να σεβαστεί πλήρως αυτή την αρχή για να πραγματωθεί αναλόγως, δηλαδή στοχαστικά, όχι εξω-αντικειμενικά, αλλά ενδοδιηγητικά, με μέτρο, αποφεύγοντας συστηματικά τις όποιες προκρούστειες παρατυπίες.

Μια λυσιτελής εφαρμογή τής εν λόγω μεθοδολογίας συνιστά ασφαλώς το συνοπτικό έργο του χαλκέντερου μελετητή της μυθολογίας μας, καθηγητή στο College de France (1975-1984) Ζαν-Πιερ Βερνάν «Το Σύμπαν, οι Θεοί, οι Ανθρωποι», που κυκλοφόρησε στη Γαλλία πριν από τρία χρόνια. Φρονώντας ότι οι ελληνικοί μύθοι αποτελούν ένα ιδιότυπο αφηγηματικό υλικό, που αναδεικνύεται πληρέστερα μέσα από τις αλλεπάλληλες προφορικές του αναδιπλώσεις, ο συγγραφέας επαναδιατύπωσε την οριακή μυθολογική παράδοσή μας, σε τέτοιο μάλιστα βαθμό, ώστε ακόμη και ο εγγονός του, που τον καλούσε πεισματικά τα βράδια, πριν τον πάρει ο ύπνος, να του αφηγηθεί κάτι, με τη χαρακτηριστική επιμονή των παιδιών, η οποία στη συγκεκριμένη περίπτωση αποτυπωνόταν σε τρεις λέξεις «Ζιπέ (δηλαδή Ζαν-Πιερ), ιστορία, ιστορία!» (βλ. σελ. 9), μπορούσε όχι μόνο να τον εννοήσει πλήρως, αλλά και να μυηθεί εξ απαλών ονύχων στο ουσιαστικό νόημα των ελληνικών μύθων.

Ολη, βέβαια, η προηγούμενη πείρα του μελετητή, που έχει στηρίξει, μεταξύ άλλων, τα έργα του «Μύθος και τραγωδία στην αρχαία Ελλάδα», που έγραψε σε συνεργασία με τον Βιντάλ-Νακέ, και «Μήτις. Η πολύτροπη νόηση στην αρχαία Ελλάδα», σε συνεργασία με τον Μαρσέλ Ντετιέν (βλ. την ελληνική έκδοση, σε μετάφραση της Ι. Παπαδοπούλου, «Δαίδαλος - Ι. Ζαχαρόπουλος», 1993), οριοθετεί κι εδώ το αναγκαίο και ικανό εκείνο περίγραμμα διήγησης, το οποίο με τη σειρά του φανερώνει την «άλλη» πλευρά των αρχικώς νοουμένων, επισημαίνει διαφορές, τονίζει κοινωνιο-ανθρωπολογικές παραμέτρους, προβάλλει εμμέσως πλην σαφώς ανανεωτικές αποτιμήσεις δήθεν σκοτεινών πτυχών και γενικότερα αναδιανέμει ερμηνείες, κρίσιμα σχόλια και ανατρεπτικές αλλά παραγωγικές ταυτόχρονα επισημάνσεις.

Κι όλα αυτά σαν να λέει κάποιος έμπειρος περί τους μυθολογικούς κώδικες ένα παραμύθι: έτσι ο μύθος δεν παραβιάζεται, δεν αποφλοιώνεται, δεν αποξηραίνεται μέσα από δυναμικές, αλλά ισοπεδωτικές ψευδοερμηνείες προκατασκευασμένων αιτίων και αιτιατών. Στο βαθμό, μάλιστα, που αληθεύει ότι «το να θεωρούμε την ελληνική αρχαιότητα σαν την παιδική ηλικία της ανθρωπότητας», είναι σχεδόν το ίδιο ανόητο όσο και να το βλέπουμε στο παρόν την ωριμότητα της ανθρωπότητας -η ελληνική μυθολογία δεν είναι αφελής, ανιμιστική, πανθεϊστική εκδοχή του σύμπαντος, αλλά είναι η πιο υγιής άποψη που διαθέτουμε για το υφάδι της ύπαρξης, με τις πτυχές του, με τις κηλίδες του, με τα κρόσια του που κυματίζουν μέσα στο σκοτάδι», όπως προσφυώς υπογράμμισε ο Ρώσος νομπελίστας ποιητής Γιόζεφ Μπρόντσκι (1940-1996), παρουσιάζοντας το βιβλίο τού Ρομπέρτο Καλάσο «Οι γάμοι του Κάδμου και της Αρμονίας» (βλ. την ελληνική εκδοχή τους στη «Γνώση», 1991, σε επιτυχή μετάφραση από το πρωτότυπο του Γιώργου Κασαπίδη) στο Ιταλικό Ινστιτούτο Πολιτισμού στη Νέα Υόρκη, τότε το όλο εγχείρημα του διορατικού αρχαιογνώστη Ζαν-Πιερ Βερνάν δικαίως πρέπει να θεωρηθεί γενναία ανθρωπιστική πρωτοβουλία εισαγωγής υποψιασμένων και ανυποψίαστων αναγνωστών στον πολυεπίπεδο / πολυσήμαντο κόσμο του ελληνικού μυθικού κεκτημένου, χωρίς αντινομίες, παρανοήσεις ή στερεότυπες αγκυλώσεις.

Από τους κοσμογονικούς έρωτες του Ουρανού, της Γαίας, του Κρόνου και της Ρέας, ώς τα πάθη του Περσέα, της Ανδρομέδας και της Μέδουσας, η αφήγηση θα σταματήσει στην άνοδο του Δία και στην καθιέρωση του Δωδεκαθέου, στον πολύτροπο Προμηθέα, στην αναπόφευκτη, δίσημη Πανδώρα, ενώ δεν θα παραλείψει να αναφερθεί σε ορισμένες λανθάνουσες σημασίες που ενυπάρχουν στην Ιλιάδα, την Οδύσσεια αλλά και στο βίο και την πολιτεία του Οιδίποδα: ο «παραμυθάς» Ζιπέ ανακεφαλαιώνει την αρχαιοελληνική μυθολογία, επαναπροσδιορίζοντας τις θεμελιώδεις αφορμές της, φωτίζοντας συστηματικά αποκεκρυμμένες, αλλά όχι απρόσιτες εν τέλει πλευρές της.

Η προοδευτική μετάλλαξη του μιαρού πατροκτόνου και αιμομίκτη Οιδίποδα, του «άοικου», σε διαχρονικό ακοίμητο φύλακα-προστάτη του Οίκου της Αθήνας, η συνδιαλλαγή, ενίοτε αιματηρή, της Ταυτότητας με την Ετερότητα μέσα από το βακχικό όργιο, την ξενηλασία, την αποπομπή, αλλά και τη μετέπειτα πλήρη, αδιαφιλονίκητη επικυριαρχία του τρομερού Διόνυσου, η συνύπαρξη τόσων αντιθετικών ροπών σε ένα και μόνο (αρχετυπικό) θήλυ, την Πανδώρα, τη μοιραία σύζυγο-ανεκτίμητη Γαστέρα, οι συσχετισμοί που αφορούν την παράδοξη, αλλά ευφυή διανομή του σφαγίου από τον Προμηθέα, ο οποίος προσφέρει τα οστά καλυμμένα με λίπος στους θεούς, ενώ το κρέας στους θνητούς, όπου τα οστά, ως αναλλοίωτοι φορείς του μυελού των, συμβολίζουν την οιονεί τροφή των αθανάτων, ενώ το κρέας, την οριακή εξάρτηση των ανθρώπων από τα φθαρτά πράγματα, συνιστούν, μεταξύ των άλλων, την προσφιλή θεματολογία του ανακαινιστή Ζαν-Πιερ Βερνάν.

Οι μύθοι, αυτά τα «αποπροσωποποιημένα όνειρα», για να θυμηθούμε εδώ τον Joseph Campbell (βλ. το βιβλίο του «Ο Ηρωας με τα χίλια πρόσωπα», 1973) εξακολουθούν να μας αφορούν, όχι μόνο γιατί κωδικοποιούν έναν ολόκληρο κόσμο συνειρμών και καταστατικών ορισμών του ανθρώπου, αλλά γιατί μας κατοικούν. Αυτήν ακριβώς την εγγύτητα, την ακαινοτόμητη προσομοίωση υπερασπίζεται «Το Σύμπαν, οι Θεοί, οι Ανθρωποι», που μετέφρασε με υποδειγματική συνέπεια και λεπτότητα η έμπειρη Τιτίκα Δημητρούλια, άριστη γνώστρια της γλώσσας του Μπαλζάκ και του Φουκό.




ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/09/2002