Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων

Όταν εξετάζεται το φαινόμενο της οικογένειεας, και γενικότερα της κοινωνικότητας, συχνά εκχωρείται στην ψυχολογία οτιδήποτε ανήκει στο πεδίο των αισθημάτων. Όμως τα αισθήματα, ακόμη και τα πιο αυθόρμητα, έχουν κι αυτά κοινωνική προέλευση. Χρειάζεται επομένως μια θεώρηση του εξουσιαστικού πλαίσιου και του συσχετισμού οικονομικών και συμβολικών δυνάμεων που διέπουν τις σχέσεις μέσα και ανάμεσα στις οικογένειες· και μαζι μια νέα αναλυτική τεχνική ικανή να παρακολουθεί τη συγκρότηση και την κυκλοφορία των αισθημάτων μεταξύ γονέων και παιδιών, ή μεταξύ των ίδιων των παιδιών, και την επίδρασή τους στις γαμήλιες επιλογές και τις συγγενειακές σχέσεις. Αυτό επιχειρεί η εθνογραφική μελέτη του Μπερνάρ Βερνιέ, στηριγμένη σε διεξοδική επιτόπια έρευνα στην Κάρπαθο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Καλώς τον κανακάρη μου!», μπορούσες να ακούσεις πριν από λίγα χρόνια (και μπορείς σπανιότερα να τ' ακούσεις και σήμερα). Κανακάρης είναι ο πρωτότοκος, που αν είναι γιος κληρονομεί τον πατέρα του κι αν είναι κόρη, τη μητέρα της.

Και τα υπόλοιπα τέκνα, τα υστερότοκα (αυτά που ακολουθούν του πρώτου ή της πρώτης, όχι τα τελευταία, σύμφωνα με την ηλικία τους) αποκλείονταν από την περιουσία. Όλα ετούτα συνέβαιναν στο όχι και τόσο μακρινό παρελθόν, εις τη νήσον του Αιγαίου Πελάγους, την Κάρπαθο -συγκεκριμένα, στην κοινότητα του Ολύμπου ή Ελύμπου, που, όπως φαίνεται, το σύστημα επιβίωσε για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ο Γάλλος μελετητής, μαθητής του Πιέρ Μπουρντιέ, κατά την περίοδο 1966-68, εργάστηκε στο ΕΚΚΕ, στην Αθήνα, ως εμπειρογνώμων στην τεχνική συνεργασία. Έχει πραγματοποιήσει έρευνες στην Ελλάδα (στους Πομάκους της Ροδόπης, στην Κάρπαθο και σε άλλα νησιά), στη Γαλλία (στο φοιτητικό πληθυσμό), στην Τυνησία (Τζέρμπα), στη Νιγηρία.

Γράφαμε, προηγουμένως, ότι οι πρωτότοκοι είχαν τα προνόμια στην Κάρπαθο. Κοιτάξτε, τι έμελλε να πάθουν οι μεταγενέστεροι: τα υστερότοκα αγόρια ως επί το πλείστον μετανάστευαν, ενώ τα περισσότερα υστερότοκα κορίτσια, καταδικασμένα σε ισόβια αγαμία, παρέμεναν. Όλα ετούτα δεν μπορούν με ακρίβεια να προσδιοριστούν πότε συνέβαιναν: το πιθανότερο είναι το σύστημα της πρωτοτοκίας να ίσχυε ώς τα μισά (περίπου) του εικοστού αιώνα.

Οι σχέσεις μεταξύ των αδελφών αποδεικνύει ότι ήταν σχέσεις κυριαρχίας, καθώς θεμελιώνονταν στους κανόνες μεταβίβασης της περιουσίας, που καθιστούσαν τις υστερότοκες οικονομικά εξαρτημένες, στους κανόνες διαμονής, που έκαναν διάκριση ανάμεσα σε μονάδες κατανάλωσης και ομάδες παραγωγής, στο σύστημα μεταβίβασης των βαφτιστικών ονομάτων, που νομιμοποιούσε το αποκλειστικό δικαίωμα των κληρονόμων στην περιουσία του συνονόματού τους, αλλά και σε μια θεωρία για τις οικογενειακές ομοιότητες που, σε συνδυασμό με ορισμένες αντιλήψεις σχετικές με τη βιολογία, διατεινόταν πως οι υστερότοκοι ήταν προϊόντα γενετικά κατώτερου σπέρματος!

Ο Βερνιέ τολμά να υπεισέλθει στις θεωρητικές διαμάχες της ανθρωπολογίας και των κοινωνικών επιστημών: ανασκευάζει -όπως σημειώνει στο επίμετρο της ελληνικής έκδοσης- το δομισμό του Κλοντ Λεβί-Στρος (ο δομισμός, κατά το μελετητή, έχει αρχίσει να παρακμάζει από το '68), χρησιμοποιεί βασικές έννοιες του δασκάλου του Πιέρ Μπουρντιέ (στρατηγικές αναπαραγωγής, έθος, συμβολικό κεφάλαιο κ.τ.λ.), χρωστάει πολλά, όπως παραδέχεται, στον Εμίλ Ντιρκέμ, στους Γάλλους μαρξιστές ανθρωπολόγους. Τολμάει να ελέγξει ορισμένες υποθέσεις του Φρόιντ και του Στέκελ, σχετικά με την αιμομικτική επιλογή βάσει οικείων ονομάτων. Ένας μικρόκοσμος του ελληνικού χώρου ζητάει την κατανόησή μας.

Β. Κ. Κ., ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 25/01/2002