Διπλό βιβλίο

Το «Διπλό Βιβλίο» είναι ένα καινοτόμο βιβλίο. Η αφήγηση της Σταματίας Μπαρμπάτση περιλαμβάνει τη γραπτή και, ένθετα, την προφορική μαρτυρία της. Η ιστορική ανάγνωση γίνεται με βάση την αφήγηση της Σταματίας, μιας γυναίκας που ακολούθησε το ρυθμό της εποχής της, του χωριού της, της οικογένειάς της, όπως οι περισσότεροι άνθρωποι που μέχρι τώρα η Ιστορία τους παρέλειπε.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Στα χρόνια της μεταπολίτευσης οι μαρτυρίες των ενεργά εμπλεκομένων στην Αντίσταση και στον Εμφύλιο διαβάστηκαν ως αποκαλυπτικές αφηγήσεις, συγκινησιακά φορτισμένες. Μετά το '80 το αναγνωστικό κοινό μάλλον τις χόρτασε, καθώς το μέλλον και η ατομική ευδαιμονία άρχισαν να απασχολούν πολύ περισσότερο από το παρελθόν και τα συλλογικά οράματα ή δράματα. Σταδιακά οι μαρτυρίες έγιναν αντικείμενο ιστορικής ανάλυσης, διατηρώντας ωστόσο τον αυθορμητισμό τής έστω και καθυστερημένης κατάθεσής τους. Στο τέλος της δεκαετίας του '80 κάηκαν οι φάκελοι της Ασφάλειας ως χειρονομία συμφιλίωσης· διά πυρός και σιδήρου η δημιουργία δύο στρατοπέδων, διά πυρός και η κατάργησή τους. Στο τέλος της δεκαετίας του '90 ο Εμφύλιος πέρασε οριστικά πλέον στα χέρια των ιστορικών, όχι της γενιάς που τον έζησε ή της επομένης, αλλά των νεοτέρων και νεοτάτων. Ιστορικοί με νεωτερικό οπλισμό οι οποίοι δηλώνουν πως η επική φάση της ιστοριογραφίας αποτελεί πια παρελθόν για την Ελλάδα και εισηγούνται μια φάση εργαστηριακή και αναλυτική.

H μνήμη πληγώνει. Οχι όμως τους νέους ιστορικούς, οι οποίοι όταν εξετάζουν τη δεκαετία του '40, ιδιαίτερα το ευαίσθητο δεύτερο ήμισυ, είναι φύσει αποστασιοποιημένοι από το ερευνητικό τους αντικείμενο. Πολλοί από αυτούς, θιασώτες «ενός άλλου είδους Ιστορίας», της προφορικής ιστορίας, ξεδιπλώνουν τα πλεονεκτήματα της προφορικής μαρτυρίας. Οι τεχνικές της συνέντευξης συνιστούν πλέον απαραίτητο κομμάτι της σκευής τους, σε συνδυασμό με την κειμενική ανάλυση, για τον συγκερασμό προφορικού και γραπτού λόγου. Μέσα από αυτή τη σύνθετη έρευνα αποκαλύπτουν τις «κατασκευές της μνήμης» και τους «κατασκευασμένους μύθους», χωρίς να αντιλαμβάνονται πως η συλλογιστική τους μοιάζει κάποτε και αυτή με κατασκευή μιας μεταμοντέρνας σύλληψης που θεωρεί ύποπτο οτιδήποτε κληροδοτεί από γενιά σε γενιά.



Ως άλλος Τερτσέτης



Είκοσι επτά χρόνια μετά Το διπλό βιβλίο του Δημήτρη Χατζή, και πάλι ένα Διπλό βιβλίο για αφανείς και χαμένες γενιές. Πράγματι, ένα βιβλίο καινοτόμο, όπως αυτοχαρακτηρίζεται, αφού η μαρτυρία εκδίδεται μαζί με την ανάγνωσή της από τον ιστορικό. Δύο βιβλία σε ένα, με δύο εξώφυλλα, και τα κείμενα να βαίνουν αντίρροπα και ανάστροφα. Αλλά και η μαρτυρία διαφοροποιείται από αντίστοιχες προηγούμενες καθώς δεν πρόκειται για μια αυθόρμητη αφήγηση. H T. Βερβενιώτη, ως άλλος Τερτσέτης, παρακίνησε την αγωνίστρια Σταματία Μπαρμπάτση να αφηγηθεί την ιστορία της. Μέχρι μολύβια, χαρτιά και στυλό της προμήθεψε, αφού είχε προηγηθεί έναν χρόνο νωρίτερα, στις 4.10.1995, τρίωρη συνέντευξη. Ούτε όμως η αφήγηση δημοσιεύεται όπως γράφτηκε. H ιστορικός προκρίνει ένα υβρίδιο ενθέτοντας στο γραπτό αποσπάσματα της συνέντευξης, με στόχο να αναδειχθούν οι κατασκευές της μνήμης. Απορούμε γιατί οι ιστορικοί επιλέγουν μια τόσο τεχνική λέξη αντί να κάνουν λόγο για τροποποίηση ή και προσαρμογή της μνήμης. Οπως κι αν έχει, με αυτόν τον τρόπο φωτίζονται κάποιες πλευρές που φέρνουν αμηχανία στην αφηγήτρια και η γραπτή διήγησή της τις παρακάμπτει. Τέλος, η ιστορικός, προς διευκόλυνση του αναγνώστη, όπως ισχυρίζεται, «στρώνει» τη διήγηση με πρόσθετες λέξεις σε αγκύλες. Βεβαίως, η Μπαρμπάτση δεν είναι Μακρυγιάννης και πιθανώς ο λόγος της να μην έχει τις λογοτεχνικές αρετές άλλων αφηγήσεων «αφανών» γυναικών, ωστόσο διαθέτει τη χάρη ενός αυθεντικού λεκτικού, την οποία χαλάει η συντακτική ευταξία.

H αφήγηση της Μπαρμπάτση δείχνει μια δυνατή γυναίκα, πιστή στο καθήκον και στις ηθικές αξίες με τις οποίες γαλουχήθηκε. Σε μεγάλο βαθμό τη ζωή της την όρισε το χωριό της, το Περιβόλι Δομοκού, κάποτε παραλίμνιο, πάνω στη σιδηροδρομική γραμμή, και από εκεί και πέρα μόνο βουνά ως τα σύνορα. Κοπέλα στην Κατοχή, κουβαλά εφόδια στους αντάρτες, με μόνη συντροφιά το γαϊδουράκι της. Στα μέρη της ο πόλεμος θα συνεχιστεί και μετά την αναχώρηση των Γερμανών. Ο τρόμος που σκορπούν οι ταγματασφαλίτες διώχνει τους χωρικούς στα βουνά. Τον Οκτώβριο του 1947 ακολουθεί τους αντάρτες σε μια μεγάλη πορεία ως τους πρόποδες του Γράμμου και πάλι πίσω, στη Ρούμελη, ένοπλη πλέον μαχήτρια. Στις 30 Ιανουαρίου 1948 παίρνει μέρος στη μάχη του Αϊ-Βλάση. Λίγο αργότερα τραυματίζεται: «Μπήκε η σφαίρα πίσω από τη σπονδυλική στήλη, χαμηλά στην ουρίτσα, και βγήκε από μπροστά». Σβαρνίζοντας το σώμα της στο χιόνι θα καταφέρει να μη μείνει πίσω. Συλλαμβάνεται άνοιξη του 1948 και μένει στη φυλακή ως το 1962. Μνημονεύει κάποιους καπετάνιους, ιδιαίτερα τον Αρη: «Ενας λεβέντης, φυστούρας ήτανε για τα πάντα».



Στερεότυπα του κομματικού λόγου



Για τη Βερβενιώτη η Μπαρμπάτση είχε την αξία ενός καλού παραδείγματος στην έρευνά της για τις μαχήτριες του Δημοκρατικού Στρατού: ούτε διανοούμενη ούτε κομματικό στέλεχος, αγρότισσα του δημοτικού, αντάρτισσα και στη συνέχεια έγκλειστη στις φυλακές. Εμείς πιθανώς και εθισμένοι στην «επική» ιστοριογραφία διαβάσαμε με ενδιαφέρον την αφήγηση της Μπαρμπάτση, η οποία «πιστεύει στη μοίρα, στον Θεό και στο Κόμμα» και μέχρι τέλους αρνείται να κάνει δήλωση. Ερχεται ωστόσο η ιστορική ανάγνωση να μας αποκαλύψει τα στερεότυπα του δημόσιου αριστερού ή και κομματικού λόγου. Κυρίως να δείξει πόσο την καθόρισε η γυναικεία της υπόσταση, γι' αυτό και την παροτρύνει να συνεχίσει την αφήγηση για τα χρόνια μετά την αποφυλάκιση. Ανεξάρτητα από το αν τα πάθη του ιδιωτικού βίου λειτουργούν εις βάρος της αφήγησης ως αναγνώσματος. Εχοντας μελετήσει η Βερβενιώτη τη γυναίκα στην Αντίσταση και στις φυλακές, παρουσιάζει συγκριτικά την περίπτωση Μπαρμπάτση. Παρεμπιπτόντως, αυτή η σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση των γυναικών με τη γυναίκα ως ερευνητικό «υποκείμενο» δείχνει πως το καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων καλά κρατεί. Μεγάλο το χάσμα μεταξύ ιστορικού και αφηγήτριας. Τη Βερβενιώτη την απασχολεί το θέμα της ισότητας και θέτει ανάλογες ερωτήσεις, που όμως δεν έχουν νόημα για την Μπαρμπάτση. Αλλά και τις παραδοσιακές αρετές, όπως η αλληλεγγύη στην αγροτική κοινότητα του χωριού, η υπακοή και η προσφορά βοηθείας, η ιστορικός τις αντιμετωπίζει με καχυποψία. Λ.χ., αδυνατεί να δεχθεί πως η Μπαρμπάτση στη φυλακή αποκρύβει τον τραυματισμό από ντροπή λόγω του μέρους όπου λαβώθηκε. Από την άλλη, αναμφιβόλως, η ιστορική ανάγνωση ερμηνεύει συμπεριφορές και νοοτροπίες ανεξάρτητα αν κατά τη διύλιση εξουθενώνει το ερευνητικό «υποκείμενο» και τον βιωματικό του λόγο. Πέραν όμως της ιστορικής ανάγνωσης, απαραίτητος φαίνεται ένας χάρτης.



ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 26-10-2003