Η χρυσή εποχή

Λίγους μήνες πριν από την είσοδο της Αμερικής στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, ορισμένοι άνθρωποι συγκλίνουν στην Ουόσιγκτον και αρχίζουν να κινούν τα νήματα που θα «υποχρεώσουν» τον Ρούζβελτ να πάρει τη μεγάλη απόφαση παρά τις αντιδράσεις των ψηφοφόρων του. Με βάση αυτό το ιστορικό γεγονός, ο Βιντάλ ζωντανεύει με μαεστρία έναν ολόκληρο κόσμο. Τα φανταστικά πρόσωπα αναμειγνύονται με τα αληθινά· εκδότες εφημερίδων, πολιτικοί και καλλιτέχνες παρελαύνουν στο μυθιστόρημα αυτό που ρίχνει μια κριτική ματιά στη σύγχρονη Αμερική, την Αμερική που χάρη στον πόλεμο έγινε κυρίαρχος της υδρογείου, ενώ ταυτόχρονα, στα πρώτα χρόνια μετά τη λήξη του και ώς τον πόλεμο της Κορέας, στη Χρυσή Εποχή, όπως την ονομάζει ο Βιντάλ, γνώρισε μια σπάνια πνευματική έκρηξη που έδωσε νέα ώθηση στην καλλιτεχνική ζωή του τόπου. Ο Βιντάλ ξεσκεπάζει τις ίντριγκες, εκθειάζει τους άξιους, καταγγέλλει τους καιροσκόπους, παρασύρει τον αναγνώστη στα άδυτα της πολιτικής χωρίς ποτέ να τον κουράσει. Αντίθετα, ακόμα κι αν η κατάληξη ορισμένων γεγονότων είναι γνωστή, το ενδιαφέρον παραμένει αμείωτο, όπως εξάλλου και η απόλαυση που ξέρει να χαρίζει ένας αληθινός μαιτρ της γραφής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



«Τι είναι καλύτερο, να δημιουργεί κανείς Ιστορία ή να την αφηγείται;». Το ερώτημα αυτό, που έρχεται και επανέρχεται διαρκώς, μοιάζει να στοιχειώνει τις 600 πυκνές σελίδες του τελευταίου μυθιστορήματος του Γκορ Βιντάλ, όπως και τον ίδιο τον συγγραφέα του. Γεννημένος και γαλουχημένος στις παρυφές της εξουσίας, όπως περίπου και ο ήρωάς του Πίτερ, έχοντας ωστόσο φυλάξει για τον εαυτό του τον ρόλο του ουδέτερου παρατηρητή, του ερευνητή της αλήθειας, ο Βιντάλ γοητεύεται δίχως να θαμπώνεται από τους ανθρώπους της εξουσίας, τις αινιγματικές εκείνες μορφές που, συχνά ενάντια σε κάθε προσδοκία, κινούν τα νήματα της Ιστορίας. Και είναι ίσως αυτός ο λόγος που επιτυγχάνει να σκιαγραφήσει με τέτοια διαύγεια σημαντικά ιστορικά πρόσωπα - και ως εκ τούτου εξ ορισμού σκοτεινά - όπως ο Ρούζβελτ, ο Τρούμαν ή ο Χούβερ, σαν να ήταν πρωταγωνιστές μιας ανολοκλήρωτης σαιξπηρικής τραγωδίας.

Φαντάζει εύλογο, στο λυκόφως μιας πορείας που διατρέχει σχεδόν ολόκληρο τον αιώνα, στο στόχαστρο ενός συγγραφέα του διαμετρήματος του Βιντάλ να είναι το ίδιο το μυστήριο της Ιστορίας και, ακόμη μακρύτερα, στην καρδιά του μυστηρίου τα πρόσωπα που την κινούν και κινούνται από αυτήν. Αυτό που διαχωρίζει τη Χρυσή εποχή από άλλα εξίσου φιλόδοξα και σημαντικά ιστορικά μυθιστορήματα - οι μεγαλύτεροι αμερικανοί συγγραφείς έχουν άλλωστε τα τελευταία χρόνια καταθέσει τη δική τους εκδοχή - είναι η οπτική γωνία. Εκεί που οι περισσότεροι, κατά τον πλέον αμερικανικό τρόπο, προσεγγίζουν την Ιστορία ανιχνεύοντας τα αποτυπώματά της επάνω στον απλό, καθημερινό άνθρωπο, ο Βιντάλ - έχοντας το δίχως άλλο στον νου του τον μεγάλο άγγλο δραματουργό - ανεβάζει στη σκηνή τους πρωταγωνιστές του ιστορικού δράματος. Μόνο που στη θέση της βασιλικής οικογένειας έχουμε εδώ την οικογένεια του προέδρου και αντί για κάστρο ή παλάτι έχουμε τον Λευκό Οίκο ή το Καπιτώλιο. Σε κάθε περίπτωση, οι ψίθυροι στους δαιδαλώδεις διαδρόμους δεν σταματούν ποτέ.

Κέντρο της δράσης είναι φυσικά η Ουάσιγκτον και πρωταγωνιστές οι ιστορικές οικογένειες που ζούσαν κατά μήκος του ποταμού Πότομακ, μέσα από τις οποίες αναπαραγόταν παραδοσιακά η εξουσία - τουλάχιστον ως και το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στο πρώτο μέρος του μυθιστορήματος το βάρος μοιράζεται μια πλειάδα προσώπων, από τα οποία ξεχωρίζει η γοητευτική φιγούρα της Καρολάιν Σάνφορντ. Η Καρολάιν υπήρξε πάλαι ποτέ ιδρύτρια της εφημερίδας «Ουάσιγκτον Ποστ» και νυν προνομιακή ένοικος του Λευκού Οίκου, συνομιλήτρια των ανθρώπων του προέδρου ή και της σιδηράς πρώτης κυρίας, της Ελέονορ Ρούζβελτ. Φιλελεύθερη, με έντονους δεσμούς με τη Γαλλία, αντιπροσωπεύει το λεπτό πνεύμα μιας ιδιόμορφης αμερικανικής αριστοκρατίας που, με μια δεκαετία καθυστέρηση, πλησιάζει πια στο τέλος της. Στο υπόλοιπο και μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου στο προσκήνιο έρχεται ένα δευτερεύον αρχικά πρόσωπο, ο ανιψιός της Καρολάιν και γιος του τότε διευθυντή της «Ποστ» Μπλέιζ Σάνφορντ, ο Πίτερ. Η διαφοροποίηση του Πίτερ από την οικογενειακή παράδοση, που δεν είναι άλλη από την άμεση και αήθη διαπλοκή με την εξουσία, τον φέρνει σε σύγκρουση με τον πατέρα του και τον αδελφό του προκαλώντας ένα χάσμα που δεν θα κλείσει στην πραγματικότητα ποτέ.

Ωστόσο πραγματικός πρωταγωνιστής της Χρυσής εποχής είναι η ίδια η Ιστορία καθώς και τα πρόσωπα που, ηθελημένα ή μη, τη σημαδεύουν: οι άνθρωποι των κρίσιμων ιστορικών αποφάσεων. Οι μορφές του Θίοντορ Ρούζβελτ και του μυστικοσυμβούλου του Χάρι Χόπκινς δεσπόζουν στο κομμάτι που αφορά την εμπλοκή των ΗΠΑ στον Πόλεμο και στο γεγονός που εν πολλοίς τη δικαιολόγησε, το Περλ Χάρμπορ. Αντιστοίχως, ο Χάρι Τρούμαν κυριαρχεί μετά τον θάνατο του Ρούζβελτ και γίνεται το μοιραίο πρόσωπο που σφραγίζει, με τις ατομικές βόμβες, το τέλος του Πολέμου. Ο ίδιος θα πρωταγωνιστήσει στη Διάσκεψη της Γιάλτας και στην εγκαθίδρυση του Ψυχρού Πολέμου και της αντικομμουνιστικής υστερίας του μακαρθισμού.

Η Χρυσή εποχή είναι ένα χαμηλόφωνο έπος, μια διάφανη και προσεκτικά αποστασιοποιημένη αφήγηση για τη γέννηση και την παγκόσμια κυριαρχία μιας νέας μεγάλης αυτοκρατορίας, των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Ο Βιντάλ καταφέρνει να φέρει στο φως τις εμμονές αλλά και τα τραύματα της αμερικανικής πολιτικής σκηνής δίνοντας μια αποκαλυπτική και ελαφρώς ανατριχιαστική πίσω από το ακαδημαϊκό της ύφος εκδοχή της σύγχρονης ιστορίας. Οι αναφορές τόσο στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία όσο και στις σαιξπηρικές τραγωδίες είναι ίσως τα κλειδιά αυτού του μεγαλειώδους - ας δανειστούμε μια δική του λέξη - παλίμψηστου.



Κώστας Κατσουλάρης (πεζογράφος)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 04-08-2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Η άποψη αυτή του μεγάλου Ρώσου δημιουργού βρίσκει σύμφωνο τον γνωστό Αμερικανό διανοούμενο -συγγραφέα, σεναριογράφο και ηθοποιό- Γκορ Βιντάλ (γενν. 1925). Ετσι, ο τελευταίος, με περγαμηνές, εκτός των άλλων, και άξιου ιστορικού συγγραφέα («Ουάσιγκτον Ντι Σι»,«Λίνκολν» κ.ά.), δεν έχει κανένα πρόβλημα να αναμίξει, σε όσα βιβλία του ασχολούνται με το πολιτικό αμερικανικό παρελθόν, επινοημένα στοιχεία και να ανοίξει διάλογο ανάμεσα στο «ντοκουμέντο» και το πεποιημένο. Στην κινηματογραφική ορολογία, όσον αφορά τη διασταύρωση των δεδομένων αυτών σε φιλμ, θα κάναμε χρήση της φράσης «δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ», ενώ στην αντίστοιχη λογοτεχνική θα χρησιμοποιούσαμε, βέβαια, τον όρο «ιστορικό μυθιστόρημα». Αναφέρθηκα, επίτηδες, πρώτα στο σινεμά, διότι ο Γκορ γνωρίζει καλά αυτή την Τέχνη, θα έλεγα ιδιαίτερα τα παρασκήνια, τα οποία την παράγουν, αφού η προσωπικότητα αυτή έχει βρεθεί μέσα στα χολιγουντιανά -και όχι μόνο- «μαγειρεία».

Από τα περισσότερα έργα του Γκορ δεν λείπει ο άξονας του Θεάματος.Ο συντελεστής αυτός, για να επαναλάβουμε την κοινοτοπία, όχι απλώς συνέβαλε στη δημιουργία του προφίλ του Νέου Κόσμου, αλλά, ίσως, ήταν και παραμένει πρωταγωνιστής στο εν εξελίξει έργο της επιβολής παγκοσμίως των αμερικανικών χαρακτηριστικών. Μηχανισμός που παρήγαγε, επίσης, αυτοσυνειδησία, καθόρισε συμπεριφορές και στάσεις σε όλα τα κοινωνικά επίπεδα της «πρωτότυπης» αυτής υπερατλαντικής δύναμης. Η Εξουσία, ως εκ τούτου, διδαγμένη με τη σειρά της τα μυστικά της υποκριτικής και εν γένει των μυστικών των σόου, έδωσε ανέκαθεν σειρά παραστάσεων, παίζοντας σαν μία καλή ερμηνεύτρια το ρόλο της επί της Ιστορίας.

Πολιτική, Θεάμα, Εξουσία: να το τρίπτυχο το οποίο ενδιαφέρει τον Γκορ, ιδιαίτερα στο σχολιαζόμενο βιβλίο του «Η χρυσή εποχή» (γραμμένο το 2000). Ο αειθαλής πρεσβύτης Γκορ, καταγόμενος από οικογένεια γερουσιαστών, μάρτυρας και ο ίδιος των αμερικανικών μεταπολεμικών εξελίξεων εκ των ένδον, ως διανοούμενος που διατηρούσε καλές σχέσεις με τα ανώτατα σαλόνια της πολιτικής της χώρας του, έχει πολλά να καταθέσει για την περίοδο 1939-1954: εποχή που προανήγγειλε τη σημερινή παγκοσμιοποιημένη, θέτοντας τις βάσεις της αμερικανικής μονοκρατορίας.

Τεράστιο θέμα, φιλόδοξο, το οποίο ο Γκορ με την οξύνοιά του κατάλαβε ότι θα μπορούσε να το αντιμετωπίσει στο πλαίσιο, ας πούμε, της παρωδίας, μιας συγκρατημένης αναβίωσης του ιστορικού πλαισίου, εν μέρει χολιγουντιανώ τω τρόπω. Πιθανόν, όμως, το βάρος της Ιστορίας τον έκαμψε ή και οι λάθος δοσολογίες τον μπέρδεψαν, με αποτέλεσμα να θυσιάσει το μυθιστορηματικό μέρος σε πολιτικά και άλλα (πολιτικής σκανδαλολογίας) ζητήματα και σχόλια, ζημιώνοντας το αρχικό του σχέδιο. Ο αναγνώστης μένει με την εντύπωση ότι ο Γκορ είχε στο μυαλό του ένα είδος ιστορικού, τηλεοπτικού σίριαλ ή ενός πιο ψύχραιμου πολιτικά «Οσα παίρνει ο άνεμος» και ότι τελικά του προέκυψε ένα μακρό, κουραστικό κείμενο, χωρίς πλοκή και εσωτερικές ρήξεις, το οποίο δεν είναι ικανό να δημιουργήσει ούτε έναν ενδιαφέροντα χαρακτήρα. Τα ιστορικά γεγονότα από μόνα τους (Αλήθεια, ποια είναι αυτά; Διότι ο Γκορ μας παρουσιάζει και δικές του θεωρίες εν προκειμένω...), δεν είναι ικανά, βέβαια, να υποστασιοποιηθούν και να μας απειλήσουν ακολούθως ως φαντάσματα σ' αυτές τις ατελείωτες εξακόσιες τόσες σελίδες. Χρειαζόμαστε και τους ήρωες του μυθιστορήματος που μας υποσχέθηκε ο Γκορ, για να δεχθούμε την ...επίθεσή τους. Αντ' αυτού, όμως, διάφορα πρόσωπα της αμερικανικής πολιτικής ζωής, κυρίως, πεποιημένα και μη, μας περιτριγυρίζουν, εντελώς χάρτινα, ανακυκλώνοντας τις γνωστές απόψεις του Γκορ για την πολιτική και τη διανόηση της χώρας του. Ας πάρουμε, ωστόσο, τα πράγματα με τη σειρά:

Οι κύριοι ήρωες της «Χρυσής εποχής» είναι ισχυροί δημοσιογράφοι και καλλιτέχνες, ορισμένοι από τους οποίους κρύβονται πίσω από επινοημένα ονόματα (π.χ., η Καρολάιν Σάνφορντ, πρώην ηθοποιός και εκδότρια της εφημερίδας «Τρίμπιουν», είναι η Κλερ Μπουθ Λιούις, η οποία διατέλεσε και πρέσβης των ΗΠΑ στην Ιταλία). Αλλα πρόσωπα, διακοσμητικά περισσότερο, εμφανίζονται με την αληθινή τους ταυτότητα (π.χ., ο Τένεσι Ουίλιαμς, ο Πολ Μπόουλς, ακόμα και ο ίδιος ο Γκορ, ο οποίος σε πρώτο πρόσωπο κλείνει το βιβλίο στις μέρες μας σε ένα είδος επιλόγου). Επίσης, οι πρόεδροι Ρούζβελτ και Τρούμαν προσεγγίζονται σε ύφος χρονογραφικό, με πρόθεση να αποκαλυφθούν μέσα από τις συμπεριφορές τους «ιστορικές αλήθειες». Ειδικά ο Ρούζβελτ παρουσιάζεται ως Μακιαβέλι, ο οποίος έστησε το Περλ Χάρμπορ για να βγάλει τις ΗΠΑ στον πόλεμο. Η οικογένεια του Γκορ ήταν εναντίον της εισόδου της χώρας τους στη σύρραξη και μαζί με άλλα ονόματα της εποχής (Λίντμπεργκ, Τζον Κένεντι, Τζέρι Φορντ, Λίλιαν Γκις, Ρίγκαν κ.ά.) είχαν συμπήξει το κίνημα «America First». Ο Ρούζβελτ είχε χαρακτηρίσει όλους αυτούς ναζιστές.

Να μη μας παρασύρει, όμως, η ιστορική ανεκδοτολογία ή η Ιστορία γενικά. Διότι εάν συμβεί αυτό, θα κρίνουμε το έργο με μη λογοτεχνικά κριτήρια και θα χάσουμε το στόχο μας. Λίγο ενδιαφέρει, ας πούμε, εάν ο Τερζάκης στην «Πριγκιπέσσα Ιζαμπώ» έχει την άλφα ή βήτα άποψη για τη Φραγκοκρατία, ή, τουλάχιστον, δεν είναι το μοναδικό ζητούμενο αυτό. Ο συμπατριώτης τού Γκορ Ντον Ντελίλο στο «Underworld» εμπλουτίζει και υποβαστάζει τα πολιτικά γεγονότα με δραματουργικά ευρήματα, το μυθιστορηματικό διαλέγεται με το ιστορικό δημιουργικά. Στη «Χρυσή εποχή», δυστυχώς, δεν συμβαίνει αυτό. Ο Γκορ λες και ξεχνάει τους ήρωές του, αφού μας τους συστήνει πρώτα, αφήνοντάς μας στην ουσία αδιάφορους για τη μοίρα τους. Π.χ., ο σκηνοθέτης πολεμικών ντοκιμαντέρ Φάρελ ανοίγει τη δράση, για να φύγει ξαφνικά από το προσκήνιο δίνοντας τη σκυτάλη στην παλιά ερωμένη του Καρολάιν, η οποία στη συνέχεια μπαινοβγαίνει στη δράση εναλλάξ με τον ανιψιό της Πίτερ, δημοσιογράφο ενός πολιτικού εντύπου, ενώ στο μεταξύ εκατοντάδες πρόσωπα περνούν από την πασαρέλα πνίγοντάς μας κυριολεκτικά. Δεν βοηθάει καθόλου το σχεδιάγραμμα στην αρχή του βιβλίου, το οποίο, δίκην γενεαλογικού δέντρου με τα ριζικά του, σκαρώνει την ανθρωπογεωγραφία του κειμένου. Εάν ο Γκορ παράλληλα με την έκθεση των ιστορικών πεποιθήσεών του για το πρόσφατο και βαρυσήμαντο αμερικανικό παρελθόν (πτυχές του οποίου γνωρίζει βαθύτατα) εξιστορούσε με την ίδια επιμονή στις λεπτομέρειες και εις βάθος τις περιπέτειες κάποιων ανθρώπων, φορέων ή κατόπτρων των πολιτικών εξελίξεων, θα είχε πετύχει στη φιλοτέχνηση του δραματικού συγκοινωνούντος δοχείου που λέγεται υποκείμενο και Ιστορία. Είπαμε ότι ο Γκορ μπορεί και να πίστεψε ότι από μόνη της η Ιδέα (της Ιστορίας εν προκειμένω) μπορεί να κινήσει τη δράση, εάν παρουσιαστεί ως παράλογη (αφού έτσι κι αλλιώς είναι). Αλλά...

Ισως ένα πολιτικό/ιστορικό ρεπορτάζ, που θα εξαντλεί το ενδιαφέρον μας έστω στο πλαίσιο του χρονικού (ας θυμηθούμε τις «Δέκα ημέρες που συγκλόνισαν τον κόσμο» του Τζον Ριντ), να προσδίδει στην Ιδέα ένα τέτοιο περιεχόμενο. Εδώ, όμως, έχουμε μπροστά μας ένα «ιστορικό μυθιστόρημα» με συγκεκριμένους ήρωες, οι οποίοι σε κάποιες στιγμές παρουσιάζονται υπό γωνία μικροσκοπική, άρα «μυθολογική», σε συνδυασμό με τον άλλο Μύθο, αυτόν της Ιστορίας. Ο δημοσιογράφος Ριντ έκανε επίκαιρα «φωτογραφίζοντας» την Οχτωβριανή Επανάσταση μέσα από ένα υλικό αδιάψευστο, ο Καπότε με το «Εν ψυχρώ» έκανε, σε ένα άλλο επίπεδο, ανάπλαση της πραγματικότητος μέσα από δημοσιογραφικά επίσης ντοκουμέντα, όπως και ο Βασιλικός με το «Ζ». Ενώ ο Γκορ βαδίζει στο κενό, μη μπορώντας να φωτίσει το ιστορικό πλαίσιο μέσα από τη μέθοδο που υιοθέτησε. Πώς να αποδείξει ότι η πολιτική είναι σύμφυτη με το Θέαμα, αφού το μόνο που κατορθώνει είναι να σκανδαλολογήσει, σε ένα ύφος ενίοτε σοβαρού σχολιαστή κοσμικής περί τα πολιτικά στήλης, αν μπορεί να λεχθεί έτσι... Από την άλλη, δεν κατορθώνει να μας πείσει για τα θύματα της ιστορικής περιπέτειας, τους ήρωές του δηλαδή και τον ίδιο...

Η μετάφραση της Ρένας Χάτχουτ, εργασία κοπιώδης, μας πρόσφερε σε άψογα ελληνικά αυτό το άνισο βιβλίο, το οποίο ξεπερνούν οι προθέσεις του, δυστυχώς.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/08/2002