Ο θρυμματισμένος καθρέφτης

Στη μελέτη αυτή ο γάλλος ελληνιστής Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, θέτει ορισμένα ερωτήματα για τη σχέση τραγωδίας και πολιτικής στην αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία κάνοντας ταυτόχρονα αναφορά στους τρεις «πειρασμούς» που απειλούν την ερμηνεία της: στην αναζήτηση του «ρεαλιστικού στοιχείου», στην ανάλυσή της σε σχέση με τα πολιτικά γεγονότα της εποχής και τέλος στην τάση να την προσαρμόζουμε στα σημερινά δεδομένα, τάση ικανή να μας ξεγελάσει αφού «ο διάλογος με το παρελθόν προϋποθέτει πάντα μια αφετηρία από το παρόν».
Ένα κείμενο εργαλείο για την ουσιαστική κατανόηση του ρόλου της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας στην αθηναϊκή δημοκρατία, που τα λαμπρά πνευματικά της επιτεύγματα γίνονται συχνά αντικείμενο παρερμηνείας.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Πιερ Βιντάλ-Νακέ είναι σίγουρα από τις σημαντικότερες μορφές της σύγχρονης γαλλικής διανόησης στον χώρο των κλασικών σπουδών αλλά και των ανθρωπιστικών σπουδών εν γένει. Ο Νακέ είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα του engage διανοούμενου: πολυγραφότατος και δραστήριος συγγραφέας, έχει αναπτύξει πολιτική δραστηριότητα πάνω σε πολλά ζητήματα της εποχής μας, από το παλαιστινιακό ως τις τάσεις ιστορικού ρεβιζιονισμού σχετικά με τα γεγονότα που συνθέτουν το ολοκαύτωμα των Εβραίων.

Στα ελληνικά έχουν ήδη μεταφραστεί αρκετά σημαντικά βιβλία του: η εξαιρετική συλλογή δοκιμίων του Ο Μαύρος Κυνηγός (Νέα Σύνορα - A. Λιβάνης, 1983), το Κλεισθένης ο Αθηναίος (μαζί με τον Pierre Leveque, Ευρύαλος, 1989), το εξαιρετικό Μύθος και τραγωδία στην Αρχαία Ελλάδα (Ζαχαρόπουλος, 1988) (μαζί με τον J.-Ρ. Vernant), αλλά και το Πέρα από την αρχαία ελληνική δημοκρατία: δοκίμια αρχαίας και νεότερης ιστοριογραφίας (Αλεξάνδρεια, 1999). Σε αυτά έρχεται τώρα να προστεθεί και η παρούσα ευσύνοπτη μονογραφία του Le miroir brise, tragedie athenienne et politique. Το βιβλιαράκι αυτό προήλθε από την επεξεργασία του κειμένου μιας διάλεξης, την οποία ο συγγραφέας έδωσε για πρώτη φορά στο Πανεπιστήμιο Northwestern του Ιλινόι το 1998 και έκτοτε «περιέφερε», σύμφωνα με τα λεγόμενά του, σε πολλά άλλα μέρη του κόσμου, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, στο πλαίσιο του συνεδρίου «Τα νέα μέσα επικοινωνίας, η γραφή και το βιβλίο στον 21ο αιώνα» που έλαβε χώρα στο συνεδριακό κέντρο της Ολυμπιακής Ακαδημίας το 1999.



Ερμηνευτικοί πειρασμοί



Το θέμα της μονογραφίας είναι η σχέση μεταξύ της αρχαίας τραγωδίας και της πολιτικής. Το θέμα γίνεται πιο ενδιαφέρον αν αναλογιστούμε ότι όλες οι τραγωδίες που διασώθηκαν παρουσιάστηκαν στην Αθήνα τον «χρυσό» 5ο αι. π.X., οπότε ενδέχεται να περιέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία της Αθήνας και του δημοκρατικού της πολιτεύματος. Ξεκινώντας ο συγγραφέας σημειώνει ορθά ότι στις κλασικές πόλεις-κράτη όλα είναι κατά μια έννοια «πολιτικά», δηλαδή απορρέουν ή περιστρέφονται γύρω από την πόλη. Τι πρέπει ή μπορεί όμως ο σύγχρονος αναγνώστης να συμπεράνει για την αττική τραγωδία ως πηγή πληροφοριών και μέσο διεξαγωγής της πολιτικής στην Αθήνα; Τι γίνεται όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κείμενα, όπως οι Ευμενίδες του Αισχύλου, όπου η λύση της διαμάχης μεταξύ Ορέστη και Ερινυών φαίνεται να εμπεριέχει πέρα από κάθε αμφιβολία ένα σχόλιο για τις πολιτικές εξελίξεις της εποχής στην Αθήνα; Ο Νακέ προχωρεί εντοπίζοντας αρχικά τρεις ερμηνευτικούς «πειρασμούς» στους οποίους ενδέχεται να υποκύψουμε στην προσπάθειά μας να εκμαιεύσουμε πληροφορίες από το κείμενο. Αυτοί είναι ο πειρασμός του ρεαλισμού (η ιδέα ότι οι τραγωδίες αντανακλούν ρεαλιστικά τα τεκταινόμενα της πολιτικής ζωής), του πολιτικού εκσυγχρονισμού (της τάσης να τις αναλύουμε σαν να επρόκειτο για σχόλια επί των συγχρόνων τους πολιτικών εξελίξεων) και της εκσυγχρονιστικής ερμηνείας εν γένει (της - ως έναν βαθμό αναπόφευκτης - ερμηνείας των τραγωδιών δηλαδή μέσα από το πρίσμα της εποχής του μελετητή). Μέσα στο πλαίσιο της περιγραφής αυτών των πειρασμών ο συγγραφέας επιδίδεται και σε μια ανάλυση των σχετικών έργων καθενός από τους τρεις μεγάλους τραγικούς, για να καταλήξει στην παρουσίαση του μετριοπαθούς ερμηνευτικού του credo: αν θέλουμε να δούμε την πόλη μέσα από την τραγωδία θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο καθρέφτης αυτός είναι περιορισμένος, «θρυμματισμένος», όπως γλαφυρά το θέτει ο Νακέ. Μέσα από την τραγωδία μπορούμε, με κόπο και πολυποίκιλες αμφιβολίες, να αφουγκραστούμε απόηχους, να ανασυνθέσουμε αποσπασματικά μόνο την πολιτική ζωή της εποχής ή τις απόψεις του τραγωδοποιού. H τραγωδία δεν είναι μια πολυκαιρισμένη πολαρόιντ, αλλά μια πολυσχιδής, πολυεπίπεδη και ορισμένες φορές εσκεμμένα σκοτεινή μορφή τέχνης, μέσα από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε πολλά, τις περισσότερες φορές όμως λιγότερα από όσα φιλοδοξούμε.



Στο χθες και στο σήμερα



Το κείμενο είναι μάλλον απαιτητικό, προϋποθέτει κάποια εξοικείωση με τις πηγές και (σε μικρότερο βαθμό) με τη σχετική βιβλιογραφία και δεν είναι αυστηρά δομημένο (όπως είπαμε προέρχεται από την επεξεργασία μιας - εκτενούς - διάλεξης). Ο Νακέ αναλύει σύντομα και εύστοχα τα περισσότερα από τα χωρία των τραγωδιών στα οποία οι σχολιαστές έχουν εντοπίσει ένα «πολιτικό» ενδιαφέρον. Αν και ο περιορισμένος χώρος δεν του επιτρέπει μια συστηματική ανάλυση, ο συγγραφέας κατορθώνει να σχολιάσει επί της ουσίας τις προσεγγίσεις άλλων ελληνιστών τόσο στο κυρίως κείμενο όσο και στις πλούσιες σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου. Οπως και τα ενδιαφέροντά του, τα επιχειρήματα και οι παρατηρήσεις του Νακέ κοιτούν ταυτόχρονα στο αρχαιοελληνικό χθες αλλά και στο σήμερα.

Τα νοήματα είναι πυκνά και η ευκολία με την οποία ο Νακέ συνδυάζει φαινομενικά άσχετα θέματα, δομώντας το επιχείρημά του είναι χαρακτηριστική: μέσα σε λίγες γραμμές περνάμε από την περιγραφή ενός ανέκδοτου μέσα από τις απέραντες σελίδες του Πλούταρχου σε μια άκρως διασκεδαστική περιγραφή μιας «αρχαιολογικής» γερμανικής αποστολής των τελών του 19ου αιώνα που αναζητούσε το... κρανίο του Σοφοκλή. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει να αναφερθεί και να παραπέμψει σε θέματα τα οποία τον έχουν απασχολήσει σε άλλα έργα του. Γενικά πρόκειται για μια ενδιαφέρουσα και αριστοτεχνική προσέγγιση στο ιδιαίτερα περίπλοκο θέμα της αντιμετώπισης των τραγωδιών ως πηγών για την πολιτική ιστορία της εποχής ή για τις πολιτικές απόψεις του τραγωδοποιού.

H μετάφραση γενικά δεν προβληματίζει. Εξαιρέσεις αποτελούν ορισμένες προτάσεις που ηχούν αφύσικα και κουράζουν τον αναγνώστη: «Ενα άλλο ζήτημα είναι αυτό το οποίο συνίσταται στο να θέτει το ερώτημα...» (σελ. 12) και «Εστω και όταν το θέμα του έργου δεν ενέχει μια αλλοδαπή ή βαρβαρική παρουσία ο ποιητής θα την εισαγάγει σ' αυτό» (σελ. 53). Παράλειψη επίσης αποτελεί η μη παράθεση της ελληνικής μετάφρασης του σημαντικού βιβλίου του George Steiner Antigones ( από τις εκδόσεις Καλέντης). Οσοι ενδιαφέρονται για το θέμα μπορούν επίσης να απευθυνθούν στην πρόσφατη, αμετάφραστη στα ελληνικά, συλλογή δοκιμίων Greek Tragedy and the Historian (Oxford, 1997), την οποία επιμελήθηκε ο C. Pelling (στην οποία έχει συμβάλει και ο Βιντάλ-Νακέ).



ΝΙΚΟΣ ΚΟΥΤΡΑΣ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 08-02-2004