Η πείνα του Χόφμαν

'Ηρωας του μυθιστορήματος του Ολλανδού συγγραφέα και σκηνοθέτη Λέον ντε Βίντερ είναι Ήένας Oλλανδός διπλωμάτης εβραϊκής καταγωγής, που τοποθετείται ως πρεσβευτής στην Πράγα λίγο πριν από την ανατροπή του κομμουνιστικού καθεστώτος. Eίναι πληθωρικός, αδέξιος, πάσχει από αϋπνίες, έχει βουλιμικές τάσεις, διαβάζει Σπινόζα και θρηνεί για τις πεθαμένες θυγατέρες του. Στον κόσμο του, τον γεμάτο μνήμες και διφορούμενα νοήματα, αναμειγνύονται και οι μυστικές υπηρεσίες της Δύσης και της Aνατολής.
Tο βιβλίο συνδυάζει την κλασική δομή ενός κατασκοπευτικού μυθιστορήματος, με τη φιλοσοφική αναζήτηση (το κείμενο του Σπινόζα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο), ενώ το ύφος του συγγραφέα ισορροπεί ανάμεσα στο χιούμορ, τη συγκίνηση και τον στοχασμό.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κατάσκοπος που γύρισε από το κρύο (1963) του Τζον Λε Καρέ, πέρα από τις λογοτεχνικές του αρετές, την ενδιαφέρουσα πλοκή και τη συναρπαστική δράση, συνέτεινε να αλλάξει η κοινή γνώμη την εικόνα που είχε σχηματίσει για τους κατασκόπους. Σε αντίθεση με τα βιβλία του συμπατριώτη του Ίαν Φλέμινγκ, που γράφτηκαν κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου επίσης, και είχαν ως ήρωα τον Τζέιμς Μποντ, τον θρυλικό πράκτορα 007, ο Λε Καρέ έπλασε πραγματικούς χαρακτήρες, ανθρώπους καθόλου ατρόμητους ή ανίκητους. Ο ήρωάς του, ο Αλεκ Λίμα, ένας καθ' όλα γήινος πράκτορας, δρώντας στο Δυτικό και στο Ανατολικό Βερολίνο, εμπλέκεται στις δολοπλοκίες που εξυφαίνονται στα άντρα των μυστικών υπηρεσιών και, ανίσχυρος καθώς είναι ν' αντιμετωπίσει τις συνωμοσίες, πέφτει θύμα του καθήκοντος.

Ο ολλανδός συγγραφέας, σεναριογράφος και σκηνοθέτης Λέον ντε Βίντερ (γεν. το 1954) στο μυθιστόρημά του «Η πείνα του Χόφμαν», βαδίζοντας στον δρόμο που χάραξε ο Λε Καρέ, παρουσιάζει τους κατασκόπους και όσους συνδέονται καθ' οιονδήποτε τρόπο με τον σκοτεινό κόσμο των πρακτόρων με αδυναμίες και ηθικούς ενδοιασμούς. Οι ήρωές του δεν διαθέτουν ιδιαίτερες ικανότητες, είναι άνθρωποι με σάρκα και οστά, τρωτοί, ενίοτε δε πέφτουν θύματα των ίδιων τους των παθών. Ως χώρο δράσης επιλέγει και αυτός μια πόλη χώρας του αλήστου μνήμης Συμφώνου της Βαρσοβίας, την Πράγα, πρωτεύουσα της Τσεχοσλοβακίας, όχι όμως εκείνη της περιόδου έντασης της αντιπαράθεσης Ανατολής-Δύσης, αλλά την εποχή πριν από την πτώση του τείχους του Βερολίνου ­ ο μυθιστορηματικός χρόνος καλύπτει το διάστημα από τις 6 Ιουνίου 1989 ως τις 31 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου.

Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο εβραϊκής καταγωγής ολλανδός Φέλιξ Χόφμαν ­ οι γονείς του θανατώθηκαν σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης ­ που διορίζεται πρεσβευτής στην Πράγα, ένα βαρετό πόστο για τους δυτικούς διπλωμάτες. Αδέξιος, δειλός, υπέρβαρος, πάσχων από αϋπνίες, αλκοολικός, έχοντας μάλιστα φτάσει στο τέλος της σταδιοδρομίας του, είναι σχεδόν άχρηστος για το υπουργείο Εξωτερικών της πατρίδας του. Το χειρότερο όμως ελάττωμά του, αυτό που τον καθιστά ευάλωτο σε παντοειδείς επιδράσεις, είναι η βουλιμία του, μια πάθηση που μπορεί να χαρακτηριστεί ως «πείνα του Χόφμαν» και θυμίζει τη «νόσο του Πάρκινσον», τη «νόσο του Αλτσχάιμερ» ή τη λογοτεχνική «νόσο του Πορτνόι», εφεύρημα του Φίλιπ Ροθ. Εκτός από όλα αυτά, έχει και οικογενειακά προβλήματα, τα οποία τον ταλανίζουν και τον κάνουν να θρηνεί για τη ματαιότητα της ύπαρξής του: οι δύο του κόρες έχουν πεθάνει, η μία από καρκίνο, η άλλη από ναρκωτικά, ενώ συμβιώνει συμβατικά με τη σύζυγό του, αφού δεν έχουν σεξουαλικές σχέσεις και το μόνο που τους συνδέει είναι το παρελθόν. Ως παρηγοριά, μα κυρίως ως μέσο επίλυσης των υπαρξιακών προβλημάτων του, ο Χόφμαν χρησιμοποιεί τη σκέψη του Σπινόζα, όπως διατυπώνεται στο βιβλίο Πραγματεία για τη διόρθωση της νόησης ή για την καλύτερη οδό προς την αληθινή γνώση των πραγμάτων. (Με παρόμοιο τρόπο, ο συγγραφέας Μάντισον Σμαρτ Μπελ συνδέει την πλοκή του μυθιστορήματός του Τελικό μοντάζ, εκδόσεις Πόλις, 1997, με τη φιλοσοφία του Κίρκεγκορ και συγκεκριμένα το βιβλίο του Φόβος και τρόμος). Ο Σπινόζα, αναλαμβάνοντας να απαλλάξει τον άνθρωπο από το άχθος της ζωής, κηρύσσει την αταραξία έναντι των παθών και των πληγμάτων της μοίρας, υποστηρίζοντας ότι η απολύτρωση από το καθημερινό μαρτύριο επιτυγχάνεται διά της απονέκρωσης των αισθήσεων και της εγκατάλειψης των επίγειων φροντίδων.

Η ιστορία αρχίζει με ένα τυχαίο περιστατικό: ο Φρέντι Μαντσίνι, αμερικανός ιδιοκτήτης αλυσίδας πλυντηρίων, που βρίσκεται στην Πράγα για τουριστικούς λόγους συνοδεύοντας τη σύζυγό του, γίνεται μάρτυρας απαγωγής κάποιου πράκτορα της CIA από ανθρώπους της FSZS, της μυστικής υπηρεσίας της Τσεχοσλοβακίας. Ο Τζον Μαρκς, βασικό στέλεχος της «Εταιρείας», της γιγαντιαίας οργάνωσης που εδρεύει στο Λάνκλεϊ της Βιρτζίνιας, στην προσπάθειά του να εξιχνιάσει την υπόθεση, πέφτει πάνω στον Χόφμαν, παλιό του γνώριμο. Ο πρεσβευτής, στόχος από καιρό της FSZS, σχετίζεται με την ωραία Ιρένα, μια διπλή πράκτορα, η οποία εκτελώντας εντολές ­σχεδιάζει να διαφύγει στη Δύση­ τον χρησιμοποιεί για άντληση πληροφοριών. Έτσι, εμπλεκόμενος ακούσια στην απαγωγή του πράκτορα της CIA, βλέπει να αναταράζεται η ανέμελη ζωή του δίπλα στην Ιρένα, που του παρέχει επ' αμοιβή τρυφερότητα και σεξ ­ δύο βασικές του ανάγκες.

Ο αναγνώστης με τη βοήθεια του συγγραφέα ταξιδεύει σε αρκετές πόλεις του πλανήτη, ακολουθώντας τον Χόφμαν και τους υπόλοιπους ήρωες: στο Βερολίνο, στο Ναϊρόμπι, στο Χαρτούμ, στην Ουάσιγκτον, στο Ρίο ντε Τζανέιρο, στη Χάγη, στο Αμστερνταμ. Περιηγείται την Πράγα, την αγαπημένη γενέτειρα του Κάφκα, όπου λίγο πριν από την κατάρρευση του φιλοσοβιετικού καθεστώτος κυριαρχούν ο φόβος και η καχυποψία, ενώ ο πληθυσμός μαστίζεται από έλλειψη αγαθών, ευκαιριών και διασκέδασης. Ταυτόχρονα, μεταφέρεται στον κόσμο των ιδεών του Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677) για τον οποίο φύση και πνεύμα, ύλη και σκέψη, δεν είναι παρά κατηγορήματα της μοναδικής αληθινής πραγματικότητας: του Θεού.

Ολόκληρο το μυθιστόρημα στηρίζεται στον Φέλιξ Χόφμαν. Η βουλιμία του, η εβραϊκή καταγωγή του, τα οδυνηρά βιώματά του, η απόφασή του να πιαστεί από κάπου ώστε να συνεχίσει να ζει, είναι οι άξονες γύρω από τους οποίους κινείται ο μύθος. Πρόκειται για ένα συμπαθή ανθρωπάκο με τραγική μοίρα. Έρμαιο στο αδίστακτο παιχνίδι των μυστικών υπηρεσιών, θύμα των πάσης φύσεως αδυναμιών του, γεμάτος αντιφάσεις, αυτός ο ελεεινής μορφής ιππότης του έρωτα και του ευ ζην, προκαλεί τον οίκτο και ταυτόχρονα το γέλιο.

Ο Λέον ντε Βίντερ, με πολλά ακόμη βιβλία στο ενεργητικό του ξέρει να αφηγείται ιστορίες που κρατάνε αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη ­στα αρνητικά του περιλαμβάνεται η κουραστική περιγραφή χώρων και κινήσεων­ καθώς το τραγικό διαδέχεται το γελοίο και η περιπέτεια δένει αρμονικά με τον φιλοσοφικό στοχασμό. Σύμφωνα με όσα είπε σε κάποια συνέντευξη, το πρόβλημα που τον απασχολεί είναι το πώς μπορεί ο άνθρωπος να ακολουθεί έναν ευπρεπή τρόπο ζωής στην περίπλοκη εποχή μας: «Ερευνώ αυτό το ζήτημα συνεχώς, χρησιμοποιώντας χαρακτήρες εβραίων, γιατί οι έννοιες του καλού και του κακού διασαφηνίστηκαν στη μακρόχρονη ιστορική τους διαδρομή. (...) Όχι, δεν είμαι ούτε θρήσκος ούτε οπαδός και αυτό σίγουρα είναι χρήσιμο αν είσαι ταλμουδιστής. Ισως να είναι αμαρτία, αλλά από το να μελετώ το Ταλμούδ, προτιμώ να διαβάσω ένα αμερικανικό θρίλερ ή ν' ακούσω ένα CD του Στινγκ».

Στην απόδοση του πνεύματος του συγγραφέα παίζει ουσιαστικό ρόλο βεβαίως και η μετάφραση της Μαγδαληνής Σωτηριανού, η οποία ανέδειξε τις αρετές του.

Φίλιππος Φιλίππου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 28-02-1999