Η πληροφορική βόμβα

Κριτική
Ατομική βόμβα χθές, γενετική βόμβα αύριο. Καμία από τις δυο τους δεν θα ήταν νοητή χωρίς την πληροφορική βόμβα.
Πράγματι, η συστηματική απορρύθμιση της παγκόσμιας οικονομίας θα ήταν ακατονόητη, αν δεν την προσεγγίζαμε με βάση την διατάραξη του συστήματος της πληροφορίας.
Διαδοχικά οικονομικά κράχ, επανειλημμένες πυρηνικές δοκιμές, πολιτική και κοινωνική αποσύνθεση: σημάδια που αναγγέλουν ότι ο κόσμος μας ετοιμάζεται να ξαναζήσει το δράμα της Βαβέλ.[...]



Η πληροφορική βόμβα έχει ήδη εκραγεί. Αυτό διαπιστώνει στο βιβλίο του ο Πωλ Βιριλιό, επισημαίνοντας τα κοινά χαρακτηριστικά με μια πυρηνική έκρηξη: όπως η ραδιενέργεια διασχίζει σύνορα και πλήττει όλους αδιακρίτως, έτσι και η μετάδοση της πληροφορίας δεν γνωρίζει φραγμούς. Μπορεί να καταλύσει θεσμούς, να απειλήσει κράτη και να αποσαθρώσει πολιτισμούς.


Ο Βιριλιό, πολεοδόμος και δοκιμιογράφος, είναι ένα πολυσύνθετο ταλέντο με δομημένη και διαπεραστική σκέψη. Στα κείμενά του ανατέμνει και αναλύει τα σημαντικά πολιτικοκοινωνικά φαινόμενα της εποχής, φθάνοντας μερικές φορές σε εξαιρετικά ακριβείς προβλέψεις, όπως για παράδειγμα στην επιμελητεία της αντίληψης (logistique de la perception) και στην εφαρμογή της στην περίπτωση του Πολέμου του Κόλπου.


Αμφισβητίας της προόδου της επιστήμης και θέτοντας το ερώτημα «Πολιτισμός ή στρατιωτικοποίηση της επιστήμης;» από την πρώτη κιόλας φράση του βιβλίου, ο συγγραφέας εκτιμά ότι βρισκόμαστε στην εποχή της επιστήμης της αναληθοφάνειας, σε μια εποχή της μετάβασης της ευθύνης στις μηχανές.


Οι μηχανές τώρα διεκπεραιώνουν τις διαδικασίες της ευθανασίας ή, όπως είχε προτείνει ο πρώην πρόεδρος Μπιλ Κλίντον, θα μπορούσαν να αυτοματοποιήσουν την τιμωρία ενός «άτακτου» κράτους, όπως του Ιράκ, αναλόγως του εκάστοτε παραπτώματός του. Αρχίζουμε λοιπόν να ζούμε σε έναν καινούργιο κόσμο, αυτόν της πραγματικής εικονικότητας που φέρνει τα μέσα έξω και στις ίδιες τις έννοιες.


Η πληροφορική έκρηξη έχει επιφέρει το τέλος όχι της ιστορίας, αλλά της γεωγραφίας, συμπεραίνει ο Βιριλιό. Όλα συμβαίνουν σε έναν «πραγματικό χρόνο» (οποίος σολοικισμός!), σε έναν σημειακό χώρο, όπου το τώρα έχει διαρρήξει τα δεσμά του με το εδώ, καταργώντας το, μετατρέποντας στο διάβα του την τηλεόραση σε μία «μεγάλη πλανητική οπτική». «Όποιοι δεν αγαπούν την τηλεόραση, δεν αγαπούν την Αμερική!» διακήρυσσε ο Μπερλουσκόνι από τα προεκλογικά τηλεοπτικά μπαλκόνια της Ιταλίας. Ποια όμως τηλεόραση; Αυτή έχει πλέον μεταμορφωθεί από την πληροφορική έκρηξη, που έχει φτιάξει ένα παζάρι του βλέμματος, «ένα εμπόριο του ορατού», όπου περισσότερο από ποτέ η τηλεόραση και οι νέες τεχνολογίες ορίζονται ως η πισθάγκωνη επίδοση βλεμμάτων στη διαφήμιση. Και η διαφήμιση είναι λιγότερο από ποτέ πληροφόρηση· ακόμη και η δήθεν συγκριτική διαφήμιση είναι ένας μηχανισμός κατάδοσης και δυσφήμισης του ανταγωνιστή. Όπου και αν ατενίσουμε, η διαφήμιση δεν είναι πλέον κάτι που προτείνεται: δημιουργεί «μία καινούργια παγκόσμια οικολογία [που] επιβάλλεται στην όραση», καθώς η ζωή μας μεταλλάσσεται «σε μια εμπειρία επί πληρωμή», σύμφωνα με τον προσφυή υπότιτλο ενός βιβλίου του Τζέρεμι Ρίφκιν. Σε αυτό το περιβάλλον η κουλτούρα είναι μία ακόμη κατηγορία υπηρεσιών, ένα αόρατο εμπόριο όπου το κυρίαρχο χρώμα είναι το γκρίζο. Πρωτεύοντα ρόλο στην πληροφορική έκρηξη παίζουν βεβαίως οι Ηνωμένες Πολιτείες. Είναι μια χώρα της οποίας η νηπιότητα αποτυπώνεται, κατά τον συγγραφέα, στο πρόσωπο του Μπιλ Γκέιτς, του ιδρυτή της Microsoft, καθώς και στη διακήρυξή του: «Θα μπορούσε, ποτέ κανείς δεν ξέρει, να υπάρχει το σύμπαν μόνο για μένα! Αν αυτό ήταν αλήθεια, οφείλω να πω πως θα με χαροποιούσε!».


Αυτή η γενικευμένη νηπιότητα, ή ανωριμότητα, μας μεταφέρει αναπόδραστα σε μια κοινωνία των γκάτζετ, «σε μία παιγνιώδη κοινωνία στην οποία δεν είχαν φοβηθεί πριν από σαράντα χρόνια να προγραμματίσουν τον πυρηνικό θάνατο του πλανήτη σαν επιτραπέζιο παιχνίδι». Τώρα όμως το παιχνίδι είναι αλλού. Βρίσκεται «στην γκατζετοποίηση του συστήματος των εμπορευμάτων», με σκοπό και αποτέλεσμα να μας φορτώνει με απίστευτα φτηνοπράματα, υποταγμένοι καθώς είμαστε στις παρορμήσεις της ανωριμότητας. Επιπλέον, αυτή η ανωριμότητα εξαλείφει και τα ηλικιακά σημεία αναφοράς. Πώς να περιμένεις μετά από δύο συζύγους να πραγματώσουν «την απαίσια ιδέα να γεράσουν μαζί»; Απλά το μέλλον δεν υφίσταται, μόνο το παρόν της εικόνας υπάρχει, απαλλαγμένο από τα βάρη οποιασδήποτε μνήμης. Από το σημείο αυτό η ψευδαίσθηση της αθανασίας και η βιοτεχνολογική χίμαιρα των post-human απέχει μόνο ένα βήμα. Η ορατότερη λάμψη της πληροφορικής έκρηξης προέρχεται φυσικά από το Διαδίκτυο, το Internet. «Πρόκειται συγχρόνως για το καλύτερο και για το χειρότερο πράγμα». Αυτή η σχεδόν απεριόριστη επικοινωνία, εκτός από παρακρούσεις άμεσης δημοκρατίας, συγκροτεί ένα περίπλοκο σύστημα από το οποίο αναφύεται ένας συστηματικός (που μεταφράζεται ως συστεμικός) κίνδυνος. Με τρόπο παρόμοιο με εκείνον που κατέρρευσαν πρόσφατα οι άλλοτε ασιατικές τίγρεις της οικονομίας, όταν το ένα ντόμινο έπεφτε πάνω στο άλλο, καιροφυλακτεί ο κίνδυνος ενός «κραχ των εικόνων», μιας ανεπίστροφης πορείας προς μια συνολική ανορθολογικότητα.


Η ελληνική μετάφραση του βιβλίου είναι προσεγμένη, με μια αξιόλογη και έντιμη προσπάθεια στην απόδοση δύσκολων και οριακά δόκιμων όρων, όπως π.χ. «συνολίζουσα». Τα θραύσματα όμως της επιτάχυνσης της πληροφορικής βόμβας φαίνεται ότι έχουν προκαλέσει και ένα παράπλευρο θύμα: το ίδιο το βιβλίο, το οποίο φθάνει στο τέλος του απότομα, χωρίς το τελευταίο κεφάλαιο το οποίο μας υπόσχεται ο πίνακας περιεχομένων. Μένουμε έτσι με μια «υπο-συνολίζουσα» άποψη του συγγραφέα, ένα μετέωρο βήμα...

Γιώργος Ναθαναήλ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 22-04-2001