Οι σημαίες του αναχρονισμού

Ο γνωστός συγγραφέας, ποιητής και δοκιμιογράφος Αναστάσης Βιστωνίτης, καταθέτει σε έναν τόμο μία ενδεκάδα λογοτεχνικών δοκιμίων γύρω από ποικίλα θέματα του πολιτικού και πνευματικού κυρίως βίου της εποχής μας. Στο πρώτο, που δίνει και τον γενικό τίτλο της συλλογής ("Οι σημαίες του αναχρονισμού"), στηλιτεύει με πάθος τον εθνικισμό και την πατριδοκαπηλία, στο δεύτερο ("Ο θάνατος είναι τέχνη") περιγράφει τις νέες μορφές που παίρνουν σήμερα οι ακραία απολυταρχικές ψευδοθεωρίες, στο επόμενο ("Η μεταμοντερνιστική αυταπάτη") υπεισέρχεται σε κατά μείζονα λόγο λογοτεχνικά ζητήματα, που άλλωστε άπτονται και των βασικών ενδιαφερόντων του, στη συνέχεια (με το κείμενο "Διανοούμενοι και Νεοφιλελευθερισμός") επιχειρεί μία ουσιαστική ματιά στο μείζον αυτό θέμα των καιρών μας, για να περάσει έπειτα στα κριτικά πορτρέτα δύο μεγάλων μορφών των Γραμμάτων, που η κριτική μάλλον απαξίωσε με το πέρασμα του χρόνου, τον καθένα για διαφορετικούς λόγους: Για το δοκιμιογράφο Τερζάκη και Φόρος τιμής στον Γκέοργκ Λούκατς. Στο επόμενο δοκίμιο ("Τα νέα πρόσωπα του ρεαλισμού στη μεταπολεμική πεζογραφία") ο Α. Βιστωνίτης ασχολείται ακριβώς με το οικείο θέμα, ενώ μία μεγάλη μορφή των Γραμμάτων τον απασχολεί στο Cogito και το πυθαγόρειο γένος: ο Σάμουελ Μπέκετ. Το ένατο κείμενο μιλά για μια μοναδική φιγούρα της ελληνικής, και όχι μόνο, διανόησης ("Οι Μεταμορφώσεις του Νικολάου Κάλας"), στο επόμενο ασχολείται -όχι παραδόξως- με τον αθλητισμό και τη σχέση του με τη λογοτεχνία ("Η αγωνία και ο αγών"), ενώ στο ακροτελεύτιο τον απασχολεί το ίδιο το λογοτεχνικό του είδος -ο τίτλος του είναι χαρακτηριστικός: "Δοκίμιο περί δοκιμίου".

Γραμμένα με εναργές, άμεσο ύφος, και με μία γλώσσα ρέουσα και χωρίς εκζητήσεις, αλλά άλλο τόσο καίρια, τα κείμενα του Α. Βιστωνίτη μπορούν και πρέπει να διαβαστούν από όλους εκείνους που απασχολούνται με ό,τι συνιστά τον καθημερινό βίο τού καλλιεργημένου ανθρώπου.

Μία συλλογή δοκιμίων από έναν πραγματικό μάστορα του είδους, και μία ψυχωφελής ανάγνωση για υποψιασμένους αναγνώστες.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Κορυφαίες στιγμές πυκνού λόγου, σε στιγμές ευτυχείς βέβαια, προσφέρει η ποίηση. Συγκρίσιμες κορυφώσεις πυκνότητας όμως διεκδικεί επίσης το δοκίμιο ως «πεζογράφημα ιδεών», κείμενο δηλαδή δημιουργικής γραφής που βρίσκεται στους αντίποδες της μελέτης, με την οποία εξακολουθεί να συγχέεται στην Ελλάδα. Πρόκειται για συνοδοιπορία που ευκρινώς αποκαλύπτεται στις επιδόσεις ποιητών στον δοκιμιακό λόγο ως εύλογη δοκιμή, αλλά και δοκιμασία στην οποία ο συγγραφέας υποβάλλει - με διάθεση κατ' εξοχήν πολεμική - το αδόκιμο επιχειρημάτων και διατυπώσεων.

Δεν μπορεί να θεωρηθεί, επομένως, τυχαίο ότι η νέα συλλογή δοκιμίων ενός ποιητή όπως ο Αναστάσης Βιστωνίτης καταλήγει με ένα «Δοκίμιο περί δοκιμίου», όπου ευθαρσώς τα δοκίμια ορίζονται ως «μορφές αξιών» και, κατά συνέπεια, «μορφές της συνείδησης». Ειδικότερα, αν και δεν νοείται δοκίμιο χωρίς ύφος, τα υφολογικά χαρακτηριστικά του αποτελούν την εμφανή πλευρά μιας ελεγκτικής ή αποδεικτικής διαδικασίας, οι ρίζες της οποίας πρέπει να αναζητηθούν στην παράδοση του Διαφωτισμού και στο κριτικό πνεύμα που αναδύθηκε κατά την κλασική αρχαιότητα. «Το δοκίμιο», υπογραμμίζεται, «είναι το λογοτεχνικό είδος που απαιτεί πρωτίστως ευφυΐα, η οποία, για να μεταστοιχειωθεί σε συγγραφική αρετή, πρέπει να προσφέρει αποδείξεις ύφους, ήθους, τόλμης και επιχειρήματα». ΄H, όπως αντιστρόφως διατυπώνεται αργότερα στο ίδιο κείμενο, «αν η ευφυΐα συνιστά συγγραφική αρετή, τότε τα δοκίμια αποτελούν τα τεκμήριά της».

Το βιβλίο απαρτίζουν ένδεκα δοκίμια που δημοσιεύθηκαν στην αρχική τους μορφή στην εφημερίδα «Το Βήμα» και στα περιοδικά «Αντί», «Γράμματα και Τέχνες», «H Λέξη», «Πλανόδιον» και «Ρεύματα», από το 1989 ως το 2000. Εντύπωση οπωσδήποτε προκαλεί η επικαιρότητα σήμερα των παρεμβάσεων αυτών, η πλειονότητα των οποίων είχε ήδη κατατεθεί το πρώτο ήμισυ της τελευταίας δεκαετίας του εικοστού αιώνα. Ας σημειωθεί ότι, με πικρό χιούμορ, ο συγγραφέας χαρακτηρίζει «αποκαρδιωτική» τη διαπίστωση ότι ένα κείμενο, που είχε επίκαιρο χαρακτήρα όταν δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά, φαντάζει πιο επίκαιρο ένδεκα χρόνια αργότερα. Ο Βιστωνίτης αναφέρεται εδώ στο εναρκτήριο δοκίμιο «Οι σημαίες του αναχρονισμού», τον τίτλο του οποίου φέρει και ο τόμος.



Κριτική του εθνικισμού



Υποστηρίζοντας ότι «η κριτική είναι μια "βρώμικη" δουλειά αλλά με καθαρό περιεχόμενο», ο συγγραφέας στο κείμενο αυτό υιοθετεί αυστηρότατη κριτική στάση έναντι της νεοορθοδοξίας και του εθνικισμού. Λόγω θέσης, ιστορίας, πολιτισμού και παράδοσης, λέγει, η Ελλάδα δεν μπορεί να είναι χώρα εθνικιστική. H εσωστρέφεια ισοδυναμεί με θάνατο ή αυτοκτονία του εγώ. Αντιθέτως, η δημοκρατία εγκαθιστά το άτομο ως ρυθμιστικό παράγοντα της εξέλιξης των πολιτειακών φαινομένων. Θα ήταν λάθος, ωστόσο, να νομίσει κανείς ότι πρόκειται για έναν τόμο κειμένων «πολιτικών», με την τρέχουσα έννοια του όρου, όσο και αν θεμελιώδη ερωτήματα δημοκρατικής και πολιτικής τάξεως διατρέχουν και ερεθίζουν τον προβληματισμό του συγγραφέα. Κεντρικό πεδίο των αναζητήσεων του δοκιμιογράφου συνιστούν οι τρόποι να γεφυρωθεί το χάσμα που διαπιστώνεται μεταξύ σκέψης και δημιουργικής φαντασίας. H κριτική καλείται να εξετάσει, αλλά και να αξιοποιήσει, την ποιότητα και σταθερότητα κριτηρίων, των οποίων η σημασία αναδεικνύεται και θεμελιώνεται ιστορικά, επαληθεύεται ωστόσο σε συγκριτική προοπτική.

Στο πλαίσιο αυτό ενός λογοτεχνικού και γενικότερα πνευματικού συγχρονισμού, κεντρικές παρεμβάσεις και επιμέρους παρεκβάσεις συνεξετάζουν ή παραπέμπουν σε ένα ευρύτατο πλέγμα τοποθετήσεων, από τον Αντόρνο στον Μάντελσταμ και στον Τζιανμπατίστα Βίκο. Είναι χαρακτηριστικό, από πλευράς θεματολογίας, το ευρετήριο ονομάτων που περιλαμβάνεται στην καλαίσθητη έκδοση. Σε μια εποχή που οι συγγραφείς συστηματικά πλέον προσεγγίζονται ως διασημότητες οι οποίες παρεμπιπτόντως συνδέονται με κάποια κείμενα εντός εξωφύλλων, ο Βιστωνίτης επιμένει να αποτίει φόρο τιμής στον Γκέοργκ Λούκατς για τη συμβολή του, θετική και αρνητική, στη θέσπιση κριτηρίων για το μυθιστόρημα, ενώ παράλληλα αναζητεί τα νέα πρόσωπα του ρεαλισμού στην παγκόσμια μεταπολεμική πεζογραφία του προηγούμενου αιώνα.



Θανάσιμη περιπέτεια



Από τη φασιστική αισθητική στο δοκίμιο «Ο θάνατος είναι τέχνη» ως τη «μεταμοντερνιστική αυταπάτη» και από ένα νεανικό δοκίμιο του Μπέκετ για τον Ντάντε και τον Τζόις ως τις «Μεταμορφώσεις» - το τελευταίο βιβλίο του Νικόλαου Κάλας - η θανάσιμη και ταυτόχρονα δημιουργική περιπέτεια του εικοστού αιώνα εκτυλίσσεται στα δοκίμια του Βιστωνίτη ως μια μετά γνώσεως επανανάγνωση που εκθέτει, προκαλεί και καλεί να φανταστούμε το παρόν ως ένα μελλοντικό παρελθόν, δηλαδή ως χρόνο ζωντανό και, επομένως, χώρο που μπορούμε και οφείλουμε να αλλάξουμε. Από τη σκοπιά αυτή, άλλωστε, καθίστανται πιο διαυγείς οι αξιολογήσεις του συγγραφέα του τόμου για πρόσωπα και καταστάσεις του ελλαδικού πνευματικού βίου. Εχοντας καλλιεργήσει την ικανότητα να κοιτάζει τη χώρα του από έξω, δεν καθηλώνει την οπτική του στο στερεότυπο πρίσμα Ανατολής - Δύσης, αλλά εμμέσως φαίνεται να διεκδικεί μια ανάγνωση από Βορρά προς Νότο, αν θέλετε, ή αντιστρόφως. Υποδειγματικό ενδιαφέρον από την άποψη αυτή δημιουργεί το κείμενο «Για τον δοκιμιογράφο Τερζάκη».

«Λέγοντας ότι ο Τερζάκης αντιμετώπισε και χειρίστηκε το δοκίμιο ως λογοτεχνία, εννοώ ότι το θεώρησε ως ανοιχτό κείμενο και ως είδος αιχμής του δημοκρατικού πολιτισμού» επισημαίνει ο Βιστωνίτης. Στην περίπτωση του Τερζάκη, «εκείνο που κυριαρχεί είναι ο καλλιτεχνικός χαρακτήρας των κειμένων, γιατί μια τεράστια και σε βάθος παιδεία δεν λειτουργεί ως αυτοσκοπός, αλλά αποτελεί το έναυσμα προκειμένου να ξεδιπλωθούν ταυτοχρόνως η ιδιοσυγκρασία και ο νους και στη συνέχεια να συμπορευθούν, ανάγοντας τη γνώση και την εμπειρία σε μια ενιαία σύνθεση που εκφράζει τη γνώση και το βίωμα του κόσμου». Είναι γνωστό ότι στην Ελλάδα, όπου ποτέ κανείς δεν πλήττει, σχεδόν πάντοτε πλήττεται. Δεν προκαλεί, επομένως, απορία που ο συγγραφέας ευθέως αναγνωρίζει ότι «κανείς στη χώρα μας δεν απέκτησε φίλους γράφοντας δοκίμια». Παραμένει, ωστόσο, η προσδοκία ότι καίρια ζητήματα, όπως αυτά που με ιδιαίτερη δεξιοτεχνία διαπραγματεύεται ο τόμος, χρειάζεται συλλογικά να αναζητηθούν. Εκ προοιμίου, άλλωστε, σε συν-ζήτηση καλεί ένας δοκιμιογράφος που δεν είναι γραφέας, αλλά συν-γραφέας.



Γιώργος Χουλιάρας (ποιητής και δοκιμιογράφος)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 25-04-2004