Περί ηθικής

Το μόνο ολοκληρωμένο κείμενο που έχουμε γύρω από τις ηθικές
αντιλήψεις του Wittgenstein είναι η περίφημη "Διάλεξη περί
ηθικής", η οποία καταλαμβάνει μόλις 14 σελίδες του ανά χείρας
βιβλίου. Φιλοδοξία μου στο πόνημα αυτό ήταν να παρουσιάσω στον
αναγνώστη, εκτός από την εν λόγω Διάλεξη, κάθε άλλη σχετική
παρατήρηση από τα εκτενή χειρόγραφα του Wittgenstein και τις
όχι λιγότερο εκτενείς σημειώσεις φίλων και μαθητών του από τις
παραδόσεις του στο πανεπιστήμιο του Cambridge ή κατά τη
διάρκεια μη εγκυκλίων συνομιλιών μαζί του. Πιστεύω ότι η
σύνδεση της Διάλεξης αφενός με τις διάπυρες νεανικές "σκέψεις
των χαρακωμάτων" (που ο Wittgenstein κατέγραφε σε ημερολόγια
κατά την πενταετή εθελοντική θητεία του στον Αυστριακό στρατό)
αφ' ετέρου με τις ώριμες σκέψεις που αποτύπωσε η γραφίδα
προικισμένων μαθητών του θα παράσχει στον αναγνώστη μια
πληρέστερη εικόνα των σκέψεων εκείνων που εξακολουθούν να
τροφοδοτούν και να εμπνέουν τη σχετική δευτερεύουσα
βιβλιογραφία.

[...]Η χαρτογράφηση των συγχρόνων τάσεων στον χώρο της ηθικής και μεταηθικής φιλοσοφίας και ο εντοπισμός των κρισίμων επιδράσεων που η βιτγκενσταϊνική διδασκαλία είχε σ' αυτές, παρέχει τον βαθμό γονιμότητας των σκέψεων αυτών. Το δύσκολο αυτό έργο ανέλαβε να φέρει εις πέρας, στο εκτενές Επίμετρό του, ο φίλος και συνάδελφος Στέλιος Βιρδιβάκης.





ΚΡΙΤΙΚΗ


Του Σπύρου Α. Μοσχονά* (Καθημερινή 8/10/2000)



Ο Βιτγκενστάιν δεν είναι φιλόσοφος της ηθικής. Όπως σωστά παρατηρεί ο Κωστής Κωβαίος στην «Εισαγωγή» του, «το χαρακτηριστικότερο -και σημαντικότερο- στοιχείο των παρατηρήσεων του Βιτγκενστάιν για την ηθική είναι το πόσο λίγες είναι». Η Λογικο-Φιλοσοφική Πραγματεία, το μόνο έργο του που δημοσιεύτηκε όσο ζούσε και το οποίο ο Βιτγκενστάιν, άριστος συνομιλητής του εαυτού του, είχε αρχίσει να αναθεωρεί προτού καν δημοσιευτεί, ολοκληρώνεται με παρατηρήσεις για την υπερβατικότητα της ηθικής και τον άρρητο χαρακτήρα του μυστικού στοιχείου. Στις Φιλοσοφικές Ερευνες, η ηθική αναφέρεται σε σχέση με τη μάταιη προσπάθεια να δώσει κανείς σαφές περίγραμμα σε εικόνες συγκεχυμένες και ασαφείς.



Ματαιοπονία



Η «Διάλεξη περί ηθικής» (Κέιμπριτζ, Νοέμβριος 1929), το μοναδικό πλήρες «κείμενο» που ο Αυστριακός φιλόσοφος αφιέρωσε στην «έρευνα για το τι είναι αγαθό», καταλήγει με τη διάσημη μεταφορά: όσοι μιλούν για την ηθική το μόνο που κάνουν είναι να χτυπάνε στα όρια της γλώσσας, όπως στα τοιχώματα ενός κλουβιού. Απορριπτικές και υπονομευτικές είναι λοιπόν οι λιγοστές παρατηρήσεις του Βιτγκενστάιν για την ηθική. Στόχος τους είναι να εκθέσουν τη «ματαιοπονία μιας τάσης του ανθρώπινου πνεύματος» που ο ίδιος την απέφευγε και τη σεβόταν.


Για τον Βιτγκενστάιν, οι ηθικές προτάσεις αποτελούν προσπάθειες να εκφραστεί το άρρητο. «Η ηθική δεν μπορεί να μπει σε λόγια. Η ηθική είναι υπερβατολογική». Οι προτάσεις ηθικού περιεχομένου, όπως άλλωστε και οι προτάσεις που εκφράζουν αισθητικές αξιολογήσεις, δεν αποτελούν γνήσιες αποφάνσεις, δεν έχουν νόημα. Δεν υπάρχει πρόταση που να μπορεί να εκφράσει το «νόημα του κόσμου» ή το «νόημα της ζωής», διότι όλες οι γνήσιες αποφάνσεις είναι γεγονοτικές, εκφράζουν ενδεχομενικότητες, συμπτώσεις, ενώ «το νόημα του κόσμου πρέπει να βρίσκεται έξω από τον κόσμο. Στον κόσμο όλα είναι όπως είναι, και όλα συμβαίνουν όπως συμβαίνουν· μέσα στον κόσμο δεν υπάρχει καμία αξία -και αν υπήρχε, δεν θα είχε καμία αξία». Μπορούν βεβαίως να διατυπωθούν αποφάνσεις για τις κολάσιμες ή επιβραβεύσιμες συνέπειες μιας πράξης, αλλά οι αποφάνσεις αυτές δεν έχουν να κάνουν με ηθικές αξίες και προσταγές: η ηθική δεν έχει σχέση με την τιμωρία και την αμοιβή. Ο Βιτγκενστάιν θα μελετήσει τις ηθικές αντιλήψεις σαν εκδηλώσεις προσωπικών στάσεων σε συγκεκριμένες περιστάσεις, σε σχέση με συγκεκριμένα «μοτίβα ζωής». Αυτές οι εκδηλώσεις μοιάζουν περισσότερο με «επιφωνήματα θαυμασμού» και τότε μόνο φωτίζουν πραγματικά τα εκάστοτε «ηθικά» διλήμματα όταν δεν εκκινούνται από προαποφασισμένες ηθικές αρχές. Ο Βιτγκενστάιν καταλήγει σε μια ηθική χωρίς αρχές.


Στον τόμο Περί ηθικής ο Κωστής Κωβαίος συγκεντρώνει τις σχετικές παρατηρήσεις του Βιτγκενστάιν, όπως καταγράφηκαν από τον ίδιο αλλά και από μαθητές του. Πρόκειται για μια πρωτότυπη ανθολόγηση.


Η μετάφραση είναι προσεγμένη και ακριβής, η επιμέλεια υποδειγματική. Τα σχόλια του επιμελητή, που έχουν συχνά την έκταση σύντομων δοκιμίων, διαφωτίζουν τα σχετικά αποσπάσματα με ερμηνευτικές παρατηρήσεις, βιβλιογραφικές παραπομπές και, κυρίως, με την επισήμανση παράλληλων χωρίων. Προδίδουν βαθιά γνώση του συνολικού έργου του Βιτγκενστάιν καθώς και της τεράστιας σχετικής βιβλιογραφίας.



Επί εικοσαετία



Με το έργο του σημαντικού αυτού φιλοσόφου ο Κωβαίος ασχολείται περισσότερο από μία εικοσαετία. Το πρώτο του γύμνασμα ήταν η μετάφραση των «Διαλέξεων περί της αισθητικής» (1977). Έχει επίσης μεταφράσει και επιμεληθεί, με την ίδια θαυμαστή αφοσίωση, τα ακόλουθα βιβλία του Βιτγκενστάιν: «Το μπλε και το καφέ βιβλίο» (1984), «Πολιτισμός και αξίες» (μαζί με τη Μ. Δραγώνα-Μονάχου, 1986), «Γλώσσα, μαγεία, τελετουργία» (1990), «Φιλοσοφικές παρατηρήσεις» (1993), «Wittgenstein: Αφορισμοί και εξομολογήσεις» (1993), «Φιλοσοφική Γραμματική» (1994).


Ο Κωβαίος έχει επίσης γράψει πρωτότυπες ερμηνευτικές δοκιμές στη φιλοσοφία του Βιτγκενστάιν, που συγκεντρώνονται στον τόμο «Όλα κυοφορούνται μες στη γλώσσα» (1996).



* Ο κ. Σπ. Μοσχονάς είναι γλωσσολόγος, λέκτορας στο Τμήμα ΜΜΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.