Επόμενη στάση: Χαμένες λεωφόροι

Οι ιστορίες του μετρό διασταυρώνονται με τη μυθολογία του αυτοκινητόδρομου σε ένα αφήγημα όπου η Ιστορία ερωτοτροπεί με το Μύθο, για να γεννήσει το Παρίσι, τη Νέα Υόρκη, το Λονδίνο και το Λος Άντζελες, υπερπόλεις που αποτέλεσαν εσαεί το αλεξικέραυνο της φαντασίας του δυτικού κόσμου. Η συναρπαστική τους κοσμογονία από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα, ανασυντίθεται σε μια προσπάθεια ερμηνείας του μητροπολιτικού σοκ. Συναρμολογείται, βήμα βήμα, με πραγματολογικό υλικό και φανταστικές αφηγήσεις, μια σημειολογία και μια μυθοποιητική των δύο σημαντικότερων αστικών μέσων μεταφοράς του 20ού αιώνα: αυτοκίνητα και μητροπολιτικός σιδηρόδρομος. Διαβάζοντας τις σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης οικειοποιείται το αστικό θαύμα των δύο ηπείρων, Ευρώπης και Αμερικής. Περιπλανιέται σε υπόγειες διαδρομές και αχανείς αυτοκινητοδρόμους, μέχρι να φτάσει στο κατώφλι του 21ου αιώνα και να αναρωτηθεί εύλογα, μαζί με τους συγγραφείς: ποιο είναι το μέλλον της μητρόπολης;

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το μετρό υπήρξε και συνεχίζει να είναι κάτι περισσότερο από ένα απλό μέσο μεταφοράς. Η κατάδυση στα σπλάχνα της Γης τού προσέδωσε και έναν χαρακτήρα μεταφυσικό, καθώς οι χώροι που διατρέχει κατά τις υπόγειες διαδρομές του υπήρξαν χώροι που στο συλλογικό ασυνείδητο ήταν ταυτισμένοι με το μυστήριο, το χθόνιο και το σκοτεινό. Ο επιβάτης ακινητοποιημένος σ' ένα βαγόνι του τρένου, αποπροσανατολισμένος, αναγκασμένος είτε να παρατηρεί το είδωλό του στα τζάμια είτε τα πρόσωπα των συνεπιβατών του -ανθρώπων που οι κανονικές συνθήκες της ζωής του ίσως να μην του επέτρεπαν ποτέ να συναντήσει-, δέχεται καθημερινά ερεθίσματα τα οποία τον φέρνουν σε επαφή με τα δικά του διλήμματα, έτσι που η μετακίνησή του κάτω από τη γη εύκολα μπορεί να μετατραπεί σε ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Η επαφή με το διαφορετικό και το ανοίκειο εγγράφεται, κατά κάποιον τρόπο, στο υποσυνείδητο: το μετρό δεν μεταμορφώνει μόνο την πόλη αλλά και τη συλλογική συνείδηση των επιβατών, καθώς αυτοί εξοικειώνονται και εκπαιδεύονται στην αποδοχή της διαφορετικότητας των άλλων. Στο μετρό δεν παρατηρείς ως ουδέτερος παρατηρητής τη συνύπαρξη ανθρώπων διαφορετικών πολιτισμών αλλά τη βιώνεις, έρχεσαι σε επαφή με τη μυρωδιά και το χνότο τους, στριμώχνεσαι και γίνεσαι μέλος της μυστικής γεωγραφίας της πόλης, τα σωθικά της οποίας, με τα χρόνια, απέκτησαν τη δική τους «μυθο-ποιητική», καθώς από τις πολυάριθμες γραμμές και διαδρομές της εμπνεύστηκε πλήθος δημιουργών. Η μεταφυσική των υπόγειων μεταφορών έχει αποτυπωθεί σε πλήθος λογοτεχνικών έργων όπου συναντάμε τα νυχτερινά τρένα με άδεια βαγόνια, τους σίριαλ κίλερ, τους σταθμούς φαντάσματα ή τα «πνεύματα» του μετρό, για να αναφέρουμε μόνο κάποια από τα μοτίβα που εμφανίζονται επαναληπτικά τόσο σε παλιότερα όσο και σε πρόσφατα έργα, διαιωνίζοντας το μύθο του μετρό ως τόπου αιφνίδιων συναντήσεων και συναναστροφών, αλλά και ως μέσου μεταφοράς σε υπερβατικές διαστάσεις ή ακόμα και στο επέκεινα. Επίσης, ο μητροπολιτικός σιδηρόδρομος έχει περάσει στο συλλογικό ασυνείδητο και ως τόπος έναρξης ερώτων ή και αποχωρισμών, ένας «ναός του αναπάντεχου», ενώ οι γραμμές του συμβολικά παρουσιάζονται και ως διασταυρώσεις διαφορετικών πεπρωμένων και βίων. Η επιλογή της λανθασμένης γραμμής, όπως έχει αποτυπωθεί σε πολλά λογοτεχνικά έργα, συχνά αποβαίνει μοιραία και η πορεία τού επιβάτη μη αναστρέψιμη.

Αντιθέτως, το ταξίδι στον αυτοκινητόδρομο είναι ταυτισμένο με την περιπέτεια, την αποδέσμευση, τη φυγή και την αποτίναξη των συμβάσεων. Στο ταξίδι με το τρένο οι στάσεις, η ταχύτητα του συρμού αλλά και οι προορισμοί είναι προγραμματισμένοι ενώ στο ταξίδι με το αυτοκίνητο, την «πεμπτουσία της ιδιώτευσης», ενισχύεται η ατομική ευθύνη, αλλά και η απομόνωση, παρ' ότι ένα απλό μποτιλιάρισμα αρκεί για να υπενθυμίσει στον οδηγό την αδυναμία ελέγχου.

Στη μελέτη του Νίκου Βλαντή και του Παύλου Μπαλτά, η οποία αποτελείται από τρία μέρη, ερευνάται ο ρόλος που έπαιξαν ο μητροπολιτικός σιδηρόδρομος και οι αυτοκινητόδρομοι στη διαμόρφωση των αστικών μύθων, οι οποίοι πέρασαν στο συλλογικό ασυνείδητο και από εκεί στη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο. Επίσης, μαζί με τη συνοπτική αφήγηση της ιστορίας τής κάθε πόλης που εξετάζεται και την ιστορία της κατασκευής τού μετρό της, ακολουθεί η παράθεση κάποιων ενδεικτικών λογοτεχνικών έργων που παρήχθησαν σε αυτά τα ίδια μέσα μεταφοράς, τα οποία με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκαν και σε μέσα επικοινωνίας.

Στο πρώτο μέρος εξετάζονται τέσσερις μητροπόλεις: Λονδίνο, Παρίσι, Νέα Υόρκη και Λος Αντζελες. Οι τρεις πρώτες κάτω από το πρίσμα της metro-polis, δηλαδή της κατασκευής, της λειτουργίας αλλά και της επίδρασης του μετρό τόσο στη διαμόρφωση όσο και στη φυσιογνωμία της πόλης και η τέταρτη (Λος Αντζελες) υπό το πρίσμα των λεωφόρων της, καθώς είναι η πρώτη πόλη που επένδυσε το πολεοδομικό της μέλλον στο αυτοκίνητο. Στο δεύτερο μέρος εξετάζεται η μυθοποιητική τους, και ερευνώνται οι λόγοι που τα συγκεκριμένα μεταφορικά μέσα απέκτησαν φαντασιακή σημασία, και ταυτόχρονα ο συμβολισμός του μετρό αλλά και του αυτοκινήτου στη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο. Και στο τρίτο, εξετάζεται η υποθετική μεταβολή των ορίων της μητρόπολης, με τη σταδιακή μετατόπιση των χώρων εργασίας και την εξάπλωση της «τηλεργασίας», όπου, αναπόφευκτα, θα επηρεαστεί και το αστικό τοπίο, και η λογοτεχνία η οποία θα παραχθεί.



Επιβάτης και ταξιδιώτης



Στο κεφάλαιο με τίτλο «Το φαντασιακό στις ράγες» παρουσιάζεται η διαφορά του πάνω κόσμου της κίνησης και της ροής, που φωτίζεται από το φως του ήλιου, σε αντίθεση με τον υπόγειο κόσμο του μετρό, που φωτίζεται από λαμπτήρες, η οποία, εν πολλοίς, ευθύνεται για τη μυθοποιητική του χώρου τού μετρό, που υπήρξε και ένας ιδιαίτερα γόνιμος λογοτεχνικός τόπος. Μέσα από την ανάπλαση των κύριων σημείων της αφήγησης παρουσιάζονται κάποια αντιπροσωπευτικά έργα που εξελίσσονται στο μετρό, όπως «Ο Σμιλευτής» του Graham Masterton, το «Πιες το όλο: κατά του αγριεμένου πλήθους» του Ray Bradbury αλλά και η κινηματογραφική ταινία «Sliding Doors» του Peter Howitt, στην οποία διαφαίνεται η δύναμη του τυχαίου να επηρεάζει το πεπρωμένο.

Στο κεφάλαιο που ακολουθεί και φέρει τον τίτλο «Το φαντασιακό της ασφάλτου», παρουσιάζονται οι αρχετυπικοί μύθοι του δρόμου, στους οποίους παραμονεύει πάντα μια αλλόκοτη και αιφνίδια συνάντηση για τον ανυποψίαστο ταξιδιώτη, μόλις αυτός παρακάμψει στο ελάχιστο από την πορεία του. Τα έργα τα οποία παρουσιάζονται είναι μεν αντιπροσωπευτικά της φιλολογίας της ασφάλτου, όπως το «Crash» του Μπάλαρντ και το «Στο δρόμο» του Κέρουακ, αλλά υπάρχουν ακόμα πλήθος σημαντικών έργων που έχουν παραλειφθεί και τα οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν από μόνα τους το αντικείμενο μελέτης μιας ξεχωριστής έρευνας.

Το «Επόμενη Στάση...» είναι μια ενδιαφέρουσα μελέτη στην οποία διασταυρώνονται οι ιστορίες τού μετρό με τη μυθολογία του αυτοκινητόδρομου, η ανάγνωσή της είναι απολαυστική ακόμα και για τον αμύητο αναγνώστη και διαθέτει πλούσιο φωτογραφικό υλικό, πλήθος σημειώσεων και παραπομπών. Ο δε Ελληνας αναγνώστης, καθώς διαβάζει την ιστορία των τριών μητροπόλεων και τις πολιτισμικές μεταβολές που επέφερε το μετρό τόσο στη φυσιογνωμία της κάθε πόλης όσο και στη λογοτεχνία της, δεν μπορεί να μην αναρωτηθεί για τις μεταβολές που θα προκληθούν από τη λειτουργία του αθηναϊκού μέτρο στο συλλογικό μας ασυνείδητο, μεταβολές που, νομίζω, δεν θα παρακαμφθούν από τους συγγραφείς μας.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/03/2005