Λήθη

Εδώ, στη λίθινη πολιτεία, οι αδελφοί Καραμάζοφ ζουν και βασιλεύουν. Ο Αλεξέι τα ’χει βρει με τον Μερσώ, κι ο πατέρας του κάνει παρέα με τον Χένρι Τσινάσκι, τα πίνουν σε καταγώγια και στοιχηματίζουν σε ύποπτους αγώνες μποξ.

Στο εβραϊκό γκέτο, ο Σάιλοκ κινεί τα νήματα, κι εκεί θα βρεις κι άλλους Εβραίους, βγαλμένους απ’ τα βιβλία του Σίνγκερ.
Τον Γκρέγκορ Σάμσα τον έχουν κλείσει σε υπόγειο, τους αστυνομικούς καμώνονται ο Φίλιπ Μάρλοου κι ο Σαμ Σπέιντ, ενώ το υπηρετικό προσωπικό το επανδρώνουν δεκάδες πανομοιότυποι Μπάρτλεμπυ-γραφιάδες.

Όσους ήρωες έχεις διαβάσει θα τους δεις εδώ να ζωντανεύουν, αρκεί να τους θυμάσαι…

Όπως τους θυμάμαι κι εγώ. Αιχμάλωτος στον τελευταίο όροφο ενός ουρανοξύστη, έγκλειστος σε μυθιστοριοτροφείο, γράφω τις ιστορίες τους… Μου έχουν υποσχεθεί πως θα μ’ ελευθερώσουν, μα κάθε μέρα που περνά αυτοί ζωντανεύουν κι εγώ ξεχνώ ποιος είμαι (ήμουν) και πού πρέπει να γυρίσω όταν (αν ποτέ) ελευθερωθώ…

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο πολυγραφότατος Νίκος Βλαντής ακολούθησε πορεία όμοια με μαθηματική παραβολή. Ξεκίνησε με ένα φιλόδοξο πρωτόλειο, τον «Αλκιβιάδη δεσμώτη» (2000), βούλιαξε στα αβαθή μιας εύκολης λογοτεχνίας, που άγγιζε τα όρια της παραλογοτεχνίας, και επανήλθε πολύ πιο ώριμος, θεματικά και υφολογικά, με το προηγούμενο έργο του, το «Whitersland. Το νησί των συγγραφέων» (2006), το οποίο απέσπασε κολακευτικά σχόλια για την τόλμη της φαντασίας αλλά και τον πετυχημένο χειρισμό της υπόθεσης. Επρόκειτο για μια αυτοαναφορική μυθοπλασία, όπου κλώνοι διάσημων συγγραφέων ζουν μαζί και ορίζουν ξανά την έννοια της γραφής σε έναν σύγχρονο κόσμο.

Το ίδιο κάνει και το νέο του βιβλίο, το οποίο στοχάζεται πάνω στη λογοτεχνία και θέτει προβληματισμούς για την υφή της γραφής αλλά και την οντολογία της μυθοπλασίας. Τη γραμμή που χάραξε το «Writersland» συνεχίζει η «Λήθη», η οποία αναφέρεται πάλι σε έναν ουτοπικό κόσμο, όπου διαβιούν όχι πλέον οι ίδιοι οι δημιουργοί αλλά οι ήρωές τους, με προεξάρχοντες τον πατέρα και τους αδελφούς Καραμαζόφ από το ομώνυμο μυθιστόρημα του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι.



Πού πάνε οι χαρακτήρες όταν τελειώσει το βιβλίο;



Ο πρωταγωνιστής του έργου, συγγραφέας και ο ίδιος που ταυτίζεται εν πολλοίς με τον Νίκο Βλαντή, αναζητώντας τον φίλο του Λευτέρη Μαυρόπουλο (πραγματικό πρόσωπο, συγγραφέας κι αυτός) βρίσκεται ακούσια σε μια πόλη με παράξενη ρυμοτομία και κλίμα, διαφορετικό τρόπο ζωής, εξωπραγματική ατμόσφαιρα και περιβάλλον. Η μεταφορά από τη «γήινη» Θεσσαλονίκη στην «απόγεια» «Charactersland» (για να παραφράσουμε τον τίτλο του προηγούμενου έργου του) υποψιάζει τον αναγνώστη για την παράλληλη μετακίνηση από τον εδώ κόσμο στο επέκεινα της λογοτεχνικής φαντασίας: το ρολόι σταματάει την ώρα της αναχώρησης, ο καιρός και η ώρα της νύχτας παραμένουν αινιγματικά, η πορεία του αλλόκοσμου λεωφορείου που τον απήγαγε φαίνεται παράδοξη...

Ποιοι ζουν στην παραμυθοχώρα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Μα φυσικά οι αγαπημένοι χαρακτήρες του Βλαντή, μερικοί από τους οποίους αποτελούν εμμονές του, όπως ο Μπάρτλεμπι (βλέπε ένα από τα προηγούμενα βιβλία του συγγραφέα με τίτλο «Μπάρτλεμπυ, ο κομπιουτεράς»). Ανάμεσά τους ο Μερσώ, ο Ντέμιαν, ο Μπλουμ κ.λπ., άλλοι από τους οποίους περιγράφονται λεπτομερώς κι άλλοι σαν άμορφα σώματα, ξεχασμένα από τη συνείδηση του συγγραφέα. Η πόλη των λογοτεχνικών ηρώων κινείται στον χώρο του φανταστικού, απείκασμα της σκέψης του Βλαντή και κάθε αναγνώστη, που οραματίζεται την ανώπολη των χιλιάδων μυθοπλαστικών προσώπων, τα οποία κινούνται από βιβλίο σε βιβλίο κι από κύτταρο σε κύτταρο μέσα στον εγκέφαλο των ανθρώπων.

Ο φανταστικός αυτός κόσμος, οικοδομημένος σε έναν ακαθόριστο χρονότοπο, δεν γίνεται αντιληπτός από τον μέσο άνθρωπο παρά μόνον από τους φανατικούς αναγνώστες. Ωστόσο υπάρχει, όσο βρίσκει τον ή τους συγγραφείς που θα κλειστούν στο "μυθιστοριοτροφείο" του, για να ξαναδώσουν ζωή στους ξεχασμένους ήρωες, να τους αναστήσουν μέσα στα βιβλία τους κι έτσι να τους απαθανατίσουν από εδώ και στο εξής. Ο φόβος των ηρώων αυτών είναι η λήθη, να ξεχαστούν δηλαδή από τους ζώντες ανθρώπους, να μείνουν φυλακισμένοι στις χάρτινες σελίδες και έτσι να απολέσουν την αυθυπόστατη ουσία τους που για ένα μεγάλο διάστημα διατηρούν. Η λήθη είναι ο θάνατος των μυθοπλαστικών προσώπων και γι' αυτό οι τελευταίοι επιδιώκουν να βρουν τον δημιουργό που θα τους ξαναφέρει στη μνήμη των αναγνωστών.

Το παιχνίδι των συγγραφέων-θεών και των χαρακτήρων-πλασμάτων τους κανοναρχεί τη σύλληψη του Βλαντή. Χιλιάδες μικροί θεοί στο πέρασμα των αιώνων επινόησαν και δημιούργησαν, συχνά κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν, τους μυθοπλαστικούς τους ήρωες και τους απελευθέρωσαν στην ιστορία της λογοτεχνίας. Πόσοι και ποιοι επιβιώνουν εξαρτάται από την ιδιαιτερότητα του χαρακτήρα τους, την πρόσληψη του έργου μέσα από το οποίο αναδύθηκαν, τη στερεοτυπική ή μη υπόστασή τους κ.ά. Η μεταμοντέρνα αισθητική τείνει να τους θεωρήσει αυθύπαρκτα όντα, που ανεξαρτητοποιούνται σιγά σιγά από την κηδεμονία του δημιουργού τους, δραπετεύουν από τον Παράδεισο του βιβλίου τους και απαιτούν την προσοχή των αναγνωστών, προσοχή που θα τους προφυλάξει από τη λησμονιά και θα τους ανανεώσει την αθανασία που μέχρι εκείνη τη στιγμή απολαμβάνουν.



Εντός, εκτός και επί τα αυτά



Ωραία ιδέα, αλλά πώς τη χειρίζεται ο Βλαντής; Πρώτ' απ' όλα, πετυχαίνει την απαιτούμενη ισορροπία ανάμεσα στη δράση και στον στοχασμό, ο οποίος δεν δίνεται ρητά και ξεκομμένα από την υπόθεση αλλά περισσότερο ενσωματωμένος στην εξέλιξη της ιστορίας και εκπορευόμενος από την αλληγορία των σκηνών. Το αποτέλεσμα είναι η θεωρία περί γραφής να απορρέει από τα ίδια τα γεγονότα και να μην απορρέει μέσα από μονολόγους και διδασκαλίες. Ετσι, ισορροπεί η αγωνία για τη συνέχεια με το διανοητικό παιχνίδι, η αγωνία και το μυστήριο με την προσπάθεια του συγγραφέα να φτάσει τόσο σε προσωπική όσο και σε λογοτεχνική αυτογνωσία.

Ο κόσμος που χτίζει ο Βλαντής είναι συνεπής και άρτιος, αληθοφανής παρά τη φανταστική του ουσία, συνεκτικός χωρίς κενά, όπως θα περίμενε κανείς για ένα οικοδόμημα που δεν πατάει στην εξωλογοτεχνική πραγματικότητα. Ο πρωταγωνιστής μοιράζεται με τον αναγνώστη την αμηχανία του μπροστά στο άγνωστο -έστω και χωρίς υψηλές κορυφώσεις και έντονες συγκρούσεις- και με τεχνικές εσωτερικού διαλόγου (με ξεχωριστά πλάγια γράμματα) συνομιλεί με τον εαυτό του, για να ακούσει και άλλες αλήθειες που θα τον βοηθήσουν να συνειδητοποιήσει, να συλλάβει τη νέα πραγματικότητα και να δράσει αναλόγως.

Το βιβλίο θέτει έτσι το ζήτημα της εξάρτησης του συγγραφέα και των χαρακτήρων (του;), μια σχέση αμφίδρομη όπου το πάνω χέρι δεν το έχει αναγκαστικά ο πρώτος. Ο δημιουργός γεννιέται συνδεδεμένος διακειμενικά με όσα έχει διαβάσει, με τα πρόσωπα των έργων που τον σημάδεψαν, με τα σκηνικά των βιβλίων που τον καθόρισαν. Αυτή η διακειμενική εξάρτηση τον διαμορφώνει σε σημείο πολλές φορές αλλοτρίωσης, ειδικά όταν η αφοσίωση σε κλασικούς ήρωες γίνεται τυφλός μιμητισμός. Τότε, επέρχεται η λήθη, αφού ο λογοτέχνης χάνει τον προσωπικό του παλμό, αφομοιώνεται από τα διαβάσματά του και παύει να είναι αυθύπαρκτος σε έναν αναγνωστικό κόσμο που δεν θα τον θυμάται πια. Το παιχνίδι παίζεται ανάμεσα στη γόνιμη πρόσληψη και τη δημιουργική αφομοίωση από τη μια και στην επινοητική ικανότητα και στη συγγραφική προέκταση των υπαρχόντων ορίων από την άλλη.

Στο τέλος ο συγγραφέας δραπετεύει από τη φυλακή των λογοτεχνικών ηρώων συνειδητοποιώντας ότι αυτή είναι κατασκεύασμα της φαντασίας του, όχι όμως όνειρο ή παραμύθι. Η αθανασία επιτυγχάνεται όταν βρει τον εαυτό του, καθορίσει την ταυτότητά του ανεξάρτητα από τις επιρροές που δέχτηκε, αποβάλλει την κηδεμονευτική στάση των ηρώων - προτύπων και καταθέσει τη γνησιότητα της σκέψης του, έστω κι αν κινηθεί εν μέρει διακειμενικά.



ΓΙΩΡΓΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 18/07/2008