Μετά το τέλος της ομορφιάς

ΚΡΙΤΙΚΗ



Με τι υλικά φτιάχνεται η ποίηση στον καιρό μας; Τι ακριβώς μεταφέρει ο καλλιτέχνης στο εργαστήριό του και με ποιον τρόπο πασχίζει να του δώσει μορφή; Τι ρόλο παίζουν το συναίσθημα και η εμπειρία στην ποιητική γλώσσα και πώς εισβάλλουν και αποτυπώνονται στα τεχνάσματά της; Κι ακόμη, πώς επικοινωνεί η ποίηση με τις άλλες τέχνες, τι προσφέρει στο ιδίωμά τους και τι αντλεί από αυτές για να ενισχύσει το δικό της; Και πόση, πάλι, είναι άραγε η διάρκεια της ποίησης μέσα στο χρόνο, πόσο μπορεί να περάσει χωρίς απώλειες από τον έναν αιώνα στον άλλο, καθώς και με ποια αποθέματα και εφόδια; Και τι έχει να πει στον αναγνώστη της, σύγχρονο ή μεταγενέστερο; Του μιλάει για τον έρωτα, τον κατηχεί στα μυστικά της ομορφιάς, τον ανακουφίζει από το φόβο του θανάτου; Και είναι δυνατόν σήμερα, όταν τα πάντα έχουν γκρεμιστεί, αλλά και ανοικοδομηθεί, για να ριχτούν εν συνεχεία, ξανά και ξανά, σ' έναν ατέρμονο κύκλο, από το βάθρο τους, να απολαύσουμε όντως την ποίηση, να ανακαλύψουμε εκ νέου την αισθητική αγωγή της; Αυτά είναι τα βασικά ερωτήματα που επανέρχονται με επιμονή, από ποίημα σε ποίημα και από στίχο σε στίχο, στην καινούρια, όγδοη κατά σειρά ποιητική συλλογή του Χάρη Βλαβιανού, η οποία συμπυκνώνει, νομίζω, και συνοψίζει στις σελίδες της όλα τα κεντρικά μοτίβα της εικοσάχρονης διαδρομής του.



Τρεις διαφορετικές γραμμές



Τρεις είναι οι γραμμές που διατρέχουν το βιβλίο του Βλαβιανού: ποιήματα «ποιητικής», όπου τα σύνεργα της δουλειάς (η διάταξη των στίχων, οι εικονογραφικές τεχνικές, η εκφώνηση των λέξεων) βγαίνουν χωρίς δισταγμό στο φως, ποιήματα μιας αποσπασματικής μυθιστορηματικής βιογραφίας (ο λόγος για την πολύπαθη ζωή και προσωπικότητα της Αννας Αχμάτοβα, με μία εκτενή γκάμα διαφορετικών φωνών) και ποιήματα, αν μπορώ να τα ονομάσω έτσι, αγάπης και έρωτα. Τι δοκιμάζει εδώ ο Βλαβιανός; Πρωτίστως, την ικανότητα της ποιητικής τέχνης να μεταμορφώνεται: να παίρνει την όψη του άδολου αισθήματος, όταν πίσω και από την τελευταία της φράση βρίσκονται το σχέδιο και η επινόηση, να «ακουμπά» αίφνης πάνω σε λογοτεχνικά είδη εντελώς διαφορετικής φύσης και κατεύθυνσης, ανοίγοντας έναν ερευνητικό διάλογο μαζί τους, αλλά και (γιατί όχι;) να κοινοποιεί με τόλμη τις προθέσεις και τις μεθόδους της (ακόμη και τα πιο κρυφά σπαράγματά της), στέλνοντας περίπατο το ιερό φωτοστέφανο της θεϊκής επιφοίτησης και της καθαρής, αδιαμεσολάβητης έμπνευσης.

Σε μια τέτοια πορεία ολόκληρο το παιχνίδι παίζεται, βεβαίως, γύρω από τη μορφή: η μορφή μοιράζει τα χαρτιά, η μορφή και τα μαζεύει πίσω. Από το πιο περίπλοκο, πειραματικό και δυσνόητο κομμάτι ώς την απλούστερη και την πλέον αδιακόσμητη, σχεδόν φυσική έκφραση, η μορφή δεσπόζει στο έργο και καθορίζει το σύνολο των εκδοχών ή των προοπτικών του. Κι εκείνο που κάνει ο Βλαβιανός στο βιβλίο του είναι, όχι να περιφέρει ασκόπως και θεωρητικώ τω τρόπω την ιδέα της μορφής, αλλά να δείξει στην πράξη και βήμα προς βήμα το χτίσιμο και τη δημιουργία της: τη διαστολή και τη συστολή της, την καθυπόταξη και την κυριαρχία της, τη διεύρυνση και τον περιορισμό ή τον εγκλεισμό της. Μια φανερή και σε αδιάπτωτη λειτουργία, λοιπόν, ποιητική σκηνή, με ποικίλους προβολείς φωτισμένη, σε μια μεγάλη σειρά εναλλαγών και αντιθέσεων, που καταλήγουν πάντα στο ίδιο σημείο. Σε όποιους δρόμους κι αν βαδίσει η τέχνη, όποιες αλλαγές κι αν υποστεί, όσο κι αν υποχρεωθεί να ξεγυμνωθεί ή να απομυθοποιηθεί, το τελικό αποτέλεσμα παραμένει: ο θεός μπορεί να έχει αποχωρήσει από καιρό και οριστικά από τον τόπο της, αλλά η ίδια δεν πρόκειται γι' αυτόν το λόγο ούτε να χάσει το βάρος και τη σημασία της ούτε να εξαφανιστεί και να πεθάνει: «Κι όμως το νερό, / το χιόνι, / αρκούσαν κάποτε για να συνθέσεις / μια νέα λευκότητα / -πιο αναγκαία από το νόημα των λουλουδιών / που ανθίζει μέσα στην ψυχρή ανάμνηση της ευτυχίας. / (Το εκστατικό σου βλέμμα / επιβεβαιώνει ότι η φαντασία / μπορεί να γυμνώνει τη μνήμη πάλι και πάλι)». Και: «Το μυαλό ζητάει να δραπετεύσει. / Η σκέψη αυτή / (η δυνατότητα της συγκεκριμένης μεταφοράς) / έχει εξαντληθεί / Τα τριαντάφυλλα, το δοχείο, δεν υπήρξαν. / Δεν υπάρχουν. / Οι λέξεις ωστόσο / συνεχίζουν να πέφτουν / -νιφάδες αληθινής ζωής- / στο περιθώριο του ποιήματος».



Λόγος που πάει να γίνει τραγούδι



Η ποίηση, γράφει ο Παλαμάς στην τόσο λίγο συζητημένη «Ποιητική» του, είναι λόγος που πάει να γίνει τραγούδι. Κι αν θέλουμε να ξεσκονίσουμε λίγο τη φθαρμένη αυτή ορολογία, και να κρατήσουμε την ουσία της, τότε η παλαμική ρήση μάς θυμίζει πως η μεταφορική και εικονοποιητική ενέργεια της ποίησης, όχι μόνο δεν αποστρέφεται και δεν απομακρύνει το στοχασμό, αλλά και τον προϋποθέτει ως οργανικό συστατικό της λειτουργίας της. Εναν τέτοιο δρόμο ακολουθεί και ο Βλαβιανός, οργανώνοντας τους στίχους του γύρω από ένα σύστημα σκέψης που φέρνει την ποίηση αντιμέτωπη με τον εαυτό της και το πιο σκληρό της ίσως διακύβευμα: την ανάγκη να απαντήσει στις απαιτήσεις του αισθήματος, χωρίς εκ παραλλήλου να δυσαρεστήσει τα ζητούμενα της διάνοιας. Και κατορθώνουν, χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, τα ποιήματα του Βλαβιανού να ικανοποιήσουν τους στόχους τους, με πρώτα ανάμεσά τους τα ποιήματα «ποιητικής» (σταυροβελονιές του συγκινησιακού και του νοητικού), που υποστηρίζονται δυναμικά από την υποβλητική «Αχμάτοβα», με τους χαμηλούς, αλλά στιλπνούς χρωματικούς της τόνους και την τόσο προσεκτικά (σε λεπτό νήμα καμωμένη) πολυφωνία της. Ενα σε κάθε περίπτωση ακμαίο και αποτελεσματικό σύνολο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/05/2003