Ποιον αφορά η ποίηση;

Οι συζητήσεις για την παρακμή της πολιτιστικής σημασίας της ποίησης ασφαλώς δεν είναι κάτι καινούργιο. Όσοι αναλαμβάνουν να την υπερασπιστούν, από τον σερ Φίλιπ Σίντνεϋ και τον Σέλλεϋ ώς τον Στήβενς και τον Χήνυ, προσπαθούν να αποδείξουν πως το "γενναίον ψεύδος" της ποίησης, ό,τι δηλαδή ο Πλάτων τόσο φλογερά απέρριψε (έχοντας, ωστόσο, ο ίδιος προστρέξει επανειλημμένα σ' αυτό), είναι πολύτιμο μέρος της αίσθησής μας για τη ζωή. Σήμερα, όμως, συχνότερα παρά ποτέ, απαγγέλλεται η οριστική καταδίκη της ποίησης: η "τέχνη των τεχνών" έχει αποβιώσει. Βιβλία και άρθρα με τίτλους όπως "Ο θάνατος της ποίησης" ή, ακόμη πιο τελεσίδικα, "Ο θάνατος της λογοτεχνίας" κατάντησαν οι κοινοί τόποι της νεότερης λογοτεχνικής κριτικής και θεωρίας. Το ανά χείρας βιβλίο αντικρούει αυτές τις πένθιμες εξαγγελίες, συνηγορώντας σθεναρά υπέρ της "περιττής" αναγκαιότητας της ποίησης.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Κριτική:

Μνημόνιο για την αλκή της ποίησης
Λυρική συνηγορία για μια τέχνη «περιττή»

Εν μέσω δύο ρητορικών σχημάτων (ρητορική ερώτηση στον τίτλο και ρητορική κατάφαση στον υπότιτλο), αλλά άνευ ίχνους ρητορείας στις 251 σελίδες που ακολουθούν, ο Χάρης Βλαβιανός καταθέτει με ενάργεια και διακαές λυρικό πάθος τη συνηγορική του μαρτυρία για την ποίηση. Το βιβλίο του Ποιον αφορά η ποίηση; με την απαραίτητη - κομψά ειρωνική - διευκρίνιση «Σκέψεις για μια τέχνη περιττή», διαχειρίζεται με ιδιοσυγκρασιακή πειστικότητα όχι το περιττόν της ποίησης, αλλά το περιττόν του ερωτήματος.

Συναισθηματική τελεσιδικία

Ο Βλαβιανός κατορθώνει να συνδυάζει - με εφόδια την υψηλή θεωρητική κατάρτιση, την οξυδερκή παρατήρηση και τη γοητευτική διατύπωση - πειστική επιχειρηματολογία και συναισθηματική τελεσιδικία, που συχνά αναδίδει αισθητικό δέος. Τα τέσσερα μεγάλα μέρη του βιβλίου δεν πρέπει να διαβαστούν απλώς ως τέσσερις ενότητες, αλλά μάλλον ως τέσσερις καταστάσεις ψυχισμού που οδηγούν σε τέσσερις «ηλικίες» της λυρικής συνηγορίας: α) εποχή του σπείρειν, β) εποχή του απορείν, γ) εποχή του υπερασπίζειν και δ) εποχή του θερίζειν. Με άλλα λόγια, ο ποιητής καταθέτει (με σύντομα, ακαριαία άρθρα), ο ποιητής αναρωτιέται (με αφορισμούς και σκέψεις, συχνά ποιητικής εμβελείας), ο ποιητής επιχειρηματολογεί (σε ένα εκτενές και στέρεα δομημένο δοκίμιο) και ο ποιητής ποιεί (με έξι καταληκτικά ποιήματα που συμβολικά επιστεγάζουν και θέτουν τα δάχτυλα επί τον τύπον των ήλων).

Πρόκειται, δηλαδή, για μια διαρκή εναλλαγή ποιητικής θεωρίας και πράξης, με ένα σταυρωτό ποιητικό σχήμα α-β-α-β, που επιβεβαιώνει τα διασταυρούμενα πεπρωμένα αυτής της ιδιότυπης άσκησης ποιητικού ύφους. Οι ενότητες είναι, εκ πρώτης όψεως, διαφορετικές, αλλά δεν διαχωρίζονται ερμητικά, κάτι που οφείλεται πρωτίστως όχι στην ποιητικότητα της γραφής, αλλά στην ποιητικότητα της σκέψης που οδηγεί την πένα. Η επιτυχία του Βλαβιανού έγκειται στο ότι κατάφερε να επινοήσει έναν μηχανισμό συγκοινωνούντων δοχείων (όχι με γυάλινα τοιχώματα, αλλά με λεπτά αγγεία μοναχικού ρόδου), μέσα στα οποία κυκλοφορούν λεπταίσθητοι ισχυρισμοί και άλως αισθαντικότητας. Ο Βλαβιανός συχνά (όπως στα κορυφαία Minima poetica) προσεγγίζει το αντικείμενό του με ασύλητη αθωότητα παιδιού (Μη σβήνεις το φως· φοβάμαι ν' ακούω το σκοτάδι), καταθέτει γραμμάρια ατόφιου χρυσού (Ενα δάκρυ, και το μάτι μεταμορφώνεται αμέσως σε ερωτηματικό), αμφιβάλλει, διερωτάται, διαπιστώνει, αντιπερισπά, προσπαθώντας διαρκώς να κάνει την ομορφιά ορατή και να καταγράψει το - κατά Τσέστερτον - «τοπίο των ονείρων» του.

Οι ποιητικές αλληγορίες

Γλάστρα στη Μύκονο. Από το λεύκωμα της Αθήνας 2004 «Ενας Τόπος»

Σε αυτό το έντυπο θερμοκήπιο όπου θάλλουν οι ποιητικές αλληγορίες, υπάρχει μια παρατεταμένη υψηλή θερμοκρασία, πράγμα εκ πρώτης όψεως παράδοξο για έναν συγγραφέα που έλκει την καταγωγή της ματιάς του από το ψύχραιμο βλέμμα των Αγγλοσαξόνων. Το βιβλίο στο σύνολό του οροθετεί σοφά το περιβάλλον του «διαβρωμένου λόγου», έχοντας επίγνωση της ολισθηρότητας των λέξεων, οι οποίες επιλέγονται όχι από τη γραφίδα του δοκιμιογράφου, αλλά από τη λαβίδα του ποιητή, και συναιρούν τα τέσσερα προσωπεία σε ένα ενιαίο πρόσωπο. Αν το λυρικό ποίημα, κατά Βλαβιανό, είναι σαν την ανάπτυξη ενός επιφωνήματος, τα κείμενα αναπτύσσουν πολλαπλά επιφωνήματα προτού γίνουν - καταληκτικά - χειρονομίες προς τη σιωπή.

Κατά μία έννοια - ηθικού ποιητικού διλήμματος -, η αποστροφή του Ηolderlin (Κι οι ποιητές τι χρειάζονται σ' ένα μικρόψυχο καιρό;) μπορεί να προστεθεί στη φαρέτρα των τεθλιμμένων συγγενών που προώρως τελεσιδικούν στις εκτιμήσεις τους και ενδύονται τη μαύρη μελάνη του κονδυλοφόρου τους. Το βιβλίο του Βλαβιανού, μολονότι ενίοτε επιστρατεύει μνημονικές λειτουργίες, δεν αποτελεί μνημόσυνο, αλλά μνημόνιο για τη θαλερότητα και την κληροδοτούμενη αλκή της ποίησης. Οι βιαστικοί αναγνώστες - οι οποίοι, ούτως ή άλλως, δεν προσκαλούνται από τον συγγραφέα - μπορούν να λάβουν, στη σελίδα 162, τη λακωνική και ποιητικότατη απάντηση ως προχρονισμένο επιμύθιο:

Αν τα πάθη ομοιοκαταληκτούσαν, η ποίηση θα ήταν περιττή.

Εγραψα «αναγνώστες» και συνειδητοποιώ πως ο Βλαβιανός, ορθώς στον τίτλο του δεν χρησιμοποιεί το «ποιους», αλλά το «ποιον», ίσως γιατί γνωρίζει τη ματαιότητα του πληθυντικού των στίχων. Η ποίηση είναι σχέση ανάμεσα σε δύο μοναξιές: αυτήν του ποιητή και εκείνην του αναγνώστη. Ο αναγνώστης της ποίησης παραμένει (ευτυχώς) ο πιο μοναχικός αναγνώστης της λογοτεχνίας, κάτι που ορίζει την πιο καθαρή μορφή επικοινωνίας δημιουργήματος και ανθρώπου.

Γιάννης Ευσταθιάδης, Το ΒΗΜΑ, 12/08/2007