Πολύβιος ο ιστορικός της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας

Σκοπός του παρόντος βιβλίου είναι η γνωριμία με τη ζωή και το έργο του Πολύβιου, του σπουδαιότερου ιστορικού μιας εποχής κατά την οποία η Ρώμη αναδεικνύεται σε κοσμοκράτειρα και η Ελλάδα μετατρέπεται σε επαρχία της.
Ο Πολύβιος υπήρξε γνήσιος εκφραστής των ιστοριογραφικών αρχών του Θουκιδίδη σε μια εποχή παρακμής για την ιστορική συγγραφή. Παουσιάζεται η ζωή του, τα χαρακτηριστικά του έργου του, καθώς και οι πολιτικές και πολιτειακές του αντιλήψεις. Παράλληλα παρουσιάζεται η ιστοριογραφία που παρεμβάλλεται ανάμεσα στο Θουκυδίδη και τον Πολύβιο, η επιρροή του Πολύβιου στους ιστορικούς που ακολούθησαν, καθώς και το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής του.

Η σειρά «ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ» φιλοδοξεί να δώσει, με απλό και κατανοητό τρόπο, στον αναγνώστη τη δυνατότητα να αποκτήσει μια σφαιρική και έγκυρη άποψη για τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, για το «τι», το «πώς» και το «γιατί» της ζωής, της εποχή και του έργου τους.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Πλούσιος, καλλιεργημένος, κοσμογυρισμένος, πολυγραφότατος, ο Πολύβιος έζησε την παγκοσμιοποίηση της εποχής του μέσα στον 2ο αι. π.X. και κατάλαβε ότι δεν μπορούσε να αποδοθεί η νέα πραγματικότητα με τις τοπικές ιστορίες που κυκλοφορούσαν ως τότε. Αυτός ήταν και η τελευταία ιδιοφυΐα της ελληνικής αρχαιότητας. Εγραψε τις Ιστορίες του - 60 βιβλία από τα οποία έχουν διασωθεί μόνο αποσπάσματα - την εποχή της διαφαινόμενης κοσμοκρατορίας. Εξόριστος ο ίδιος στη Ρώμη, είχε στόχο να λειτουργήσουν τα βιβλία του ως παιδαγωγικό μέσο για τους δημόσιους άνδρες. Οι Ρωμαίοι πριμοδοτούσαν τέτοια ιστορικά έργα όχι μόνο ως απόδειξη των κατακτήσεών τους αλλά και ως καταγραφή των εθίμων και των πεποιθήσεων όλων των λαών που σχετίζονταν καθ' οιονδήποτε τρόπο με τη Ρώμη. Ο Πολύβιος αξιοποίησε το γεγονός αυτό στον μέγιστο βαθμό. Πέθανε κάποια στιγμή μετά το 118 π.X. σε ηλικία 82 χρόνων όταν έπεσε από άλογο - σύμφωνα με τον Λουκιανό -, αλλά στο μεταξύ είχε προλάβει να ταξιδέψει στα περισσότερα πολεμικά μέτωπα του αιώνα του. Ηταν παρών και στις δύο ολοκληρωτικές καταστροφές της Καρχηδόνας και της Κορίνθου το 146 π.X. από τους ρωμαίους στρατιώτες, οι οποίοι μετέτρεψαν τις ένδοξες κάποτε πόλεις σε αγρούς για όργωμα, ενώ περίφημα έργα τέχνης τα έπαιζαν στα ζάρια. Είχαν χονδροειδώς αρχίσει να απομακρύνονται από τις παλιές ρωμαϊκές αρετές της εγκράτειας και του σεβασμού των αντιπάλων.



H πολιτική οργάνωση



Ο Πολύβιος έβλεπε πολύ μπροστά. Σημείωνε τα γεγονότα, κατέγραφε τις πολεμικές τακτικές, αλλά γι' αυτόν η γενεσιουργός αιτία της καθολικής επιτυχίας της Ρώμης ήταν οι θεσμοί της και η πολιτειακή και πολιτική της οργάνωση. Αυτήν ήθελε να περιγράψει. Και όμως, αυτός ο μοναδικός ιστορικός της περιόδου, αυτόπτης μάρτυρας στα περισσότερα γεγονότα, δέχθηκε πολλές κριτικές μέχρι σήμερα: «Ψευδοθουκυδίδη» τον είπαν, «κακό ιστορικό» τον χαρακτήρισαν, «συνταξιούχο στρατιωτικό» τον αποκάλεσαν. Αισίως, ο συγγραφέας κ. Χριστόφορος Βλάχος, ιστορικός των ελληνιστικών χρόνων, προτάσσει τα χαρακτηριστικά της εποχής του Πολύβιου, τα οποία ερμηνεύουν σε μεγάλο βαθμό τη στάση του και τις επιλογές του. Αν τον βγάλει κανείς από την εποχή του, θα λοξοδρομήσει εντελώς. Χώρια που αν δεν υπήρχε ο Πολύβιος δεν θα είχαμε ιδέα για αυτή την τόσο σκοτεινή περίοδο της ελληνορωμαϊκής όσμωσης. Κανείς δεν ισχυρίζεται βέβαια - ούτε καν το παρόν βιβλίο - ότι ο ιστορικός στερείται αδυναμιών.

Αλλά ο Πολύβιος ήταν ο πρώτος στην εποχή του «που επιχείρησε να εντοπίσει τα αίτια πίσω από τα γεγονότα και αναζήτησε κανόνες που διέπουν την οργάνωση του κόσμου και των κοινωνιών. Μελέτησε τους παλαιότερους και τους συγχρόνους του ιστορικούς, όσο ελάχιστοι ιστορικοί της αρχαιότητας» σημειώνει στην εισαγωγή του ο κ. Κάτσικας. Από αυτή την άποψη ήταν ο δεύτερος Θουκυδίδης της ιστοριογραφίας. Βέβαια ο πρώτος είχε γράψει για πολέμους λαών που μάχονταν για μια πατρίδα, ενώ επί Πολυβίου, τρεις αιώνες αργότερα, λαοί και έθνη είχαν γίνει ένα κουβάρι. Οσοι πολεμούσαν ήταν μισθοφόροι, ενώ οι αιχμάλωτοι μπορούσαν να προσληφθούν αμέσως από τον νικητή. Μοναδικό κίνητρο για όλους ήταν τα λάφυρα και το δουλεμπόριο. Μια νέα ιστορική πραγματικότητα είχε αναδυθεί, προς μεγάλη αμηχανία των ιστοριογράφων της εποχής.

Τι να γράψει κανείς μετά τον Θουκυδίδη; Το θέμα δεν ήταν να μείνουν τα γεγονότα «κτήμα εσαεί», αλλά να βγουν κάποια συμπεράσματα για τους πολιτικούς θεσμούς, τη διοίκηση και τις πολεμικές αναμετρήσεις. Αλλωστε ο Πολύβιος, στρατιωτικός σύμβουλος και διπλωμάτης από τα νιάτα του, αλλά και πνεύμα δημιουργικό, ήθελε να κατανοήσει την ιστορική εξέλιξη συνολικά, όχι κάποιου λαού ξεχωριστά. Ηθελε να ερμηνεύσει πώς η Ρώμη έγινε μέσα σε 53 χρόνια κοσμοκράτειρα, ενώ η Αθήνα στο ίδιο διάστημα κατέληξε επαρχία.



Ενα αργυρό μετάλλιο



Το πιο απολαυστικό τμήμα της μονογραφίας είναι αυτό που περιγράφει τη διαδρομή του Πολύβιου στα χρόνια της πρώτης παγκοσμιοποίησης της Ιστορίας, συνθήκες που βρίσκονταν παρασάγγες μακριά από τη λάμψη των κλασικών χρόνων. Πόσο σημερινές μοιάζουν τώρα στα μάτια μας! Ο πόλεμος ήταν η πιο συνηθισμένη κατάσταση στον ενοποιημένο μεσογειακό κόσμο της εποχής. «Μεγαλύτερη σημασία είχαν η προπαγάνδα, η υποκίνηση εξέγερσης, η δωροδοκία, οι παγίδες, η καταστροφή των εφοδίων του αντιπάλου, οι κινήσεις τακτικής για την αποφυγή της σύγκρουσης, οι εν κρυπτώ συμφωνίες. Οι κανόνες του διεθνούς δικαίου της εποχής ήταν σε αχρηστία. Δεν υπήρχε κανένας κώδικας τιμής ανάμεσα στους εμπολέμους... Ο Πολύβιος περιγράφει αυτή την κατάσταση και την επικρίνει δριμύτατα, επειδή θεωρεί τον πόλεμο καθαρά τρόπο άσκησης εξωτερικής πολιτικής και όχι σύγκρουση ανάμεσα σε λαούς» σημειώνει ο κ. Βλάχος. «Γενικά, οι ελληνιστικοί χρόνοι ήταν μια περίοδος που δεν είχε και πολλές σταθερές, όπως ας πούμε οι κλασικοί χρόνοι. Ηταν μια εποχή που ο πολιτισμός απέκτησε οικουμενικά χαρακτηριστικά υπερτερώντας της "εθνικής ταυτότητας". H έννοια "πατρίδα" είχε χάσει τη σημασία της. Οι πόλεμοι ήταν αδιάκοποι, οι κίνδυνοι τεράστιοι, ενώ υπήρχε μεγάλη ανασφάλεια και κανείς δεν μπορούσε να ελπίζει σε μια ειρηνική ζωή».

Πώς να μην αναγνωρίσουμε, λοιπόν, τον Πολύβιο ως τον πρώτο ιστορικό που διείδε τις μελλοντικές εξελίξεις στην «παγκόσμια» ιστορία; Και ας ήταν ένας Αχαιός από την αρκαδική Μεγαλόπολη που παρέμεινε μετά την ήττα της Αχαϊκής Συμπολιτείας στην αυλή του νικητή Αιμίλιου Παύλου στη Ρώμη, και ας εξύμνησε τις αρετές που αρχικά τουλάχιστον είχε η κοσμοκράτειρα. «Τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Πολύβιου, σφαιρική ελληνική μόρφωση, πολιτική κατάρτιση, αριστοκρατικές καταβολές, συντηρητικές αντιλήψεις και κυρίως λιτός τρόπος ζωής, ταίριαζαν εξολοκλήρου στις αρχές που ίσχυαν στην οικογένεια των Σκιπιώνων, με την οποία σχετίστηκε» εξηγεί ο κ. Βλάχος. Κοσμοπολίτες ήταν όλοι σε μια Ρώμη που υιοθετούσε ελληνικές συνήθειες. Οι ρωμαίοι αριστοκράτες εκφωνούσαν τους δημόσιους λόγους τους στα ελληνικά. H επίδραση του Πολύβιου ήταν μεγάλη στους μεταγενέστερους ιστορικούς και ερευνητές. Δεν ήταν μόνον δάσκαλος των γιων του Αιμίλιου Παύλου στη Ρώμη, αλλά επηρέασε και τον Μοντεσκιέ και τον Μακιαβέλι και όλους τους σημερινούς επιγόνους του στην Ενωμένη Ευρώπη. Αργυρό μετάλλιο, λοιπόν, στον Πολύβιο, έστω και αργά, με το χρυσό στον Θουκυδίδη, φυσικά.



MAIPH ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-09-2004