Η γραφομηχανή

Κριτική
Είναι δυνατόν ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας να μην υπάρχει; Μπορεί να πιστέψει κανείς ότι οι περιώνυμες «Σκέψεις» («Ρensees» στο γαλλικό πρωτότυπο) δεν υφίστανται ως «βιβλίο» και ωστόσο να έχουν σημαδέψει την εξέλιξη της δυτικής φιλοσοφικής και θεολογικής σκέψης; Στα ερωτήματα αυτά επιχειρεί να απαντήσει το βιβλίο του Γεράσιμου Βώκου, καθηγητή της ιστορίας της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, το οποίο κυκλοφόρησε προσφάτως. Ο Βώκος εστιάζει το ερευνητικό του ενδιαφέρον στο μείζον πρόβλημα της σχέσης ανάμεσα στο έργο και στην «υποδοχή» του και εξετάζει τη διαπλοκή συγγραφέως και αναγνώστη από τη σκοπιά της επιστημολογίας και της ιστορίας της φιλοσοφίας.



Ο γάλλος φιλόσοφος Blaise Pascal (1623-1662) κατά τα έξι τελευταία χρόνια της ζωής του είναι άρρωστος· σε οποιοδήποτε χαρτί κρατάει στα χέρια του καταγράφει σχόλια και παρατηρήσεις, σκέψεις για τη ζωή του· σχεδιάζει μια «απολογία της χριστιανικής θρησκείας». Τα αυτόγραφα χειρόγραφα διασώθηκαν σε έναν πράσινο δερματόδετο τόμο που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας (βλ. σελ. 60 στο βιβλίο του Βώκου). Τα χειρόγραφα του Πασκάλ θα εκδοθούν για πρώτη φορά το 1670, μετά τον θάνατό του, με τη φροντίδα του ανιψιού του Etienne Perier· η έκδοση αυτή είναι γνωστή ως έκδοση Port Royal. Έκτοτε και επί τρεις αιώνες, ως σήμερα, όλοι αναζητούν το έργο που δεν δημιουργήθηκε, το βιβλίο που δεν γράφτηκε. Τι επιτέλους συμβαίνει; Κάθε εκδοτική προσπάθεια αποκατάστασης των αυτόγραφων χειρογράφων του Πασκάλ είναι διαφορετική, κάθε εκδοτική πρωτοβουλία υπακούει σε εντελώς διαφορετικούς κανόνες επιστημολογικής ανασυγκροτήσεως των «Σκέψεων».


Ο Γ.Β. αναλαμβάνει το δύσκολο εγχείρημα να ξεδιαλύνει το αίνιγμα της ύπαρξης ή της ανυπαρξίας του βιβλίου. Αποδέχεται την άποψη που διατυπώνει ένας έγκυρος μελετητής του Πασκάλ, ο F. Strowski, ο οποίος ισχυρίζεται ότι οι Σκέψεις του Πασκάλ δεν αποτελούν βιβλίο. Και θα προτείνει μια μεγαλοφυή σύλληψη στα πλαίσια της ιστορίας των φιλοσοφικών ιδεών. Η μελέτη του είναι διαρθρωμένη κατά τέτοιο τρόπο ώστε να υποστηρίζεται η άποψη ότι οι «Σκέψεις» του Πασκάλ λειτουργούν ως μηχανή. Με άλλα λόγια για να συλλάβει κανείς το περιεχόμενο των χειρογράφων δεν είναι απαραίτητο να καταφύγει στους εκδοτικούς μηχανισμούς ανασυγκροτήσεώς των.


Στο πρώτο μέρος (σελ. 9-27), που έχει τον τίτλο «Η αριθμομηχανή», ο Γ.Β. εξετάζει δύο κείμενα που είχε γράψει ο Πασκάλ με αφορμή την πρωτότυπη ανακάλυψη που έκανε ο ίδιος μιας αριθμομηχανής. Στα δύο αυτά κείμενα ο Γ.Β. ανιχνεύει την κοινή μοίρα δημιουργίας και υποδοχής που θα χαρακτηρίσει αργότερα τις «Σκέψεις» του Πασκάλ. Ένας τρόπος για να διαβάσει κανείς σήμερα τις «Σκέψεις» θα ήταν να επισκεφθεί το τμήμα των χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας και ο άλλος να διαβάσει τις ελληνικές εκδόσεις των «Σκέψεων». Η απόσταση ανάμεσα στις δύο εκδοχές είναι μεγάλη. Ένας προσεκτικότερος αναγνώστης θα μπορούσε να ανατρέξει στις έγκυρες, από εκδοτική και ερευνητική άποψη, εκδόσεις των χειρογράφων που έχουν γίνει στα γαλλικά, στη γλώσσα του πρωτοτύπου. Το ερώτημα όμως που κάθε φορά θα τίθεται είναι το ίδιο: πού βρίσκεται το βιβλίο, αν υπάρχει έργο;


Ο Γ.Β. στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του (σελ. 29-88) εξετάζει αναλυτικά και εμπεριστατωμένα την ιστορία των αυτόγραφων χειρογράφων του Πασκάλ και τις αλλεπάλληλες προσπάθειες μιας εκδοτικής σύνθεσης, η οποία συμπίπτει κάθε φορά με τις ανάγκες, θεωρητικές και επιστημολογικές, της εκάστοτε εποχής. Φαίνεται ότι κάθε εποχή και κάθε κοινωνία συνθέτει τη δική της εκδοχή των «Σκέψεων». Δεν υπάρχει βιβλίο, δεν υπάρχει συγγραφέας. Συγγραφέας είναι κάθε φορά η επιστημολογική συνθήκη της εκάστοτε εποχής. Στο τέταρτο μέρος του βιβλίου του Βώκου με τον τίτλο «Ερμηνείες» (σελ. 119-138) καταχωρούνται οι δύο επικρατέστερες ερμηνευτικές αποδόσεις των «Σκέψεων». Πρόκειται για την πρόταση του Leon Brunschvicg και για την ερμηνεία του Lucien Goldmann. Ενώ ο Brunschvicg πιστεύει ότι βρίσκεται πολύ κοντά σε μια ανύπαρκτη οντότητα που θα μπορούσε να είναι το νοηματικό περιεχόμενο που αποδίδει στις προτάσεις του ο Πασκάλ, ο Goldmann πιστεύει ότι στις «Σκέψεις» του Πασκάλ έχει εντοπίσει το κατ' εξοχήν κείμενο της διαλεκτικής σκέψης και της τραγικής κοσμοαντίληψης.


Θα πρέπει όμως να επιμείνουμε στη ρηξικέλευθη ερμηνευτική ιδέα του Βώκου, η οποία αναπτύσσεται εξαντλητικά στο τρίτο μέρος του βιβλίου του με τον τίτλο «Η γραφομηχανή» (σελ. 89-118). Εδώ κατ' αρχήν επαναδιατυπώνεται το τελικό συμπέρασμα του Lafuma, του επιμελητή και μελέτη των «Σκέψεων» κατά τον 20ό αιώνα, σύμφωνα με το οποίο «τρεις αιώνες μετά τον θάνατο του συγγραφέα του, το βιβλίο αυτό δεν βρήκε ακόμη την οριστική του μορφή και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα τη βρει ποτέ με τρόπο πλήρη. Είναι αλήθεια ότι δεν πρέπει να ξεχνάμε πως πρόκειται όχι για βιβλίο, αλλά για σημειώσεις που γράφηκαν με στόχο την πραγματοποίησή του» (σελ. 89). Κατά τον Βώκο, η αδυναμία της εκδοτικής ανασυγκρότησης των χειρογράφων δεν είναι ζήτημα τεχνικής, αλλά κατ' εξοχήν θεωρητικό - επιστημολογικό πρόβλημα. Αν ο δημιουργός τους δεν μας άφησε ένα «σημείωμα» χρήσης της μηχανής, δεν σημαίνει ότι εμείς δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τη μηχανή. Όπως χρησιμοποιούμε το ρολόι χωρίς να ξέρουμε τον μηχανισμό κατασκευής του, όπως χρησιμοποιούμε την αριθμομηχανή που εφεύρε ο Πασκάλ, χωρίς να γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες της λειτουργίας της, έτσι και οι «Σκέψεις» είναι μια μηχανή, της οποίας η χρήση είναι το νόημά της.


Ο Γ.Β. μεταφέρει στο πεδίο της ιστορίας της φιλοσοφίας μια ιδέα από τον χώρο της σύγχρονης επικοινωνιακής φιλοσοφίας. Μπορεί η ιδέα αυτή να διατυπώθηκε ρητά από τον Wittgenstein των «Φιλοσοφικών ερευνών», αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι παρά η κοινή συνισταμένη της φιλοσοφίας σήμερα. Η απόσταση ανάμεσα στον δημιουργό και στον αποδέκτη ενός έργου, ανάμεσα στον συγγραφέα και στον αναγνώστη ενός κειμένου δεν είναι παρά η απόσταση της χρήσης, της χρησιμοποίησης του έργου ή του κειμένου. Η δυτική σκέψη κρατάει κρυμμένο επί τρεις αιώνες έναν πνευματικό θησαυρό: τις «Σκέψεις» που δεν έγραψε ποτέ ο Πασκάλ, τις «Σκέψεις» που ο κάθε αναγνώστης ανακατασκευάζει ως «βιβλίο».


Τελειώνοντας θα πρέπει να δούμε μια όψη η οποία έχει να κάνει με το περιεχόμενο και τις ιδέες του ανύπαρκτου βιβλίου. Και το ερώτημα είναι το εξής: μήπως τελικά η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό είναι σχέσεις που δεν μπορούν ποτέ να αναπαρασταθούν; Αποτελούν το άρρητο της ανθρώπινης καταστάσεως; Μήπως τελικά ο άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να εκφράσει τη σχέση του με τον Θεό ή το Όλο και αυτός τελικά είναι ο λόγος που ο Πασκάλ δεν έγραψε το βιβλίο των «Σκέψεων», αλλά σκόρπια αποσπάσματα και ημιτελή σχεδιάσματα. Η ιστορία της «υποδοχής» του βιβλίου που δεν υπάρχει δεν δείχνει παρά την προσπάθεια κάθε εποχής να συλλάβει το άρρητο, το άφατο.

Θεόδωρος Γεωργίου, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 25-01-1998