Ο Κύριος Πρόεδρος

Αθήνα 1893. Χρονιά σημαδεμένη με εντυπωσιακά γεγονότα: σεισμούς, αυτοκτονίες (Μαίρη και Μιμίκος), εγκαίνια διώρυγας της Κορίνθου, «δυστυχώς επτωχεύσαμεν» του πρωθυπουργού Τρικούπη κ. ά. Στον ρυθμό της εποχής του (είναι η ώρα της αθηναιογραφίας και του νατουραλισμού) ο 25χρονος δημοσιογράφος της «Ακροπόλεως» Γεράσιμος Βώκος (1868-1927) παρουσιάζει το πρώτο του «πολιτικοκοινωνικόν» μυθιστόρημα με τον τίτλο Ο Κύριος Πρόεδρος.
Λαϊκό ανάγνωσμα; Πολιτική σάτιρα; Κριτική του πελατειακού δικομματισμού; Οικογενειακό δράμα; Ιλαροτραγωδία; Χρονικό της αθηναϊκής καθημερινότητας; Όλα αυτά μαζί. Μια μικροαστική οικογένεια βιώνει τα αδιέξοδά της. Ο δημόσιος βίος συνδεδεμένος με τον ιδιωτικό. Δύο χώροι επικοινωνίας: οι πολυσύχναστοι κυβερνητικοί προθάλαμοι και η ταπεινή κατοικία της οδού Πειραιώς. Ζωντανός πίνακας εποχής, το νεανικό μυθιστόρημα του Βώκου, αγνοημένο και δυσεύρετο επί δεκαετίες, προσφέρεται σήμερα σε νέα έκδοση ενεργοποιώντας ένα παρελθόν ασφαλώς μακρινό, αλλά πάντως οικείο.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Εχω κοιτάξει από μήνες τον «Κύριο Πρόεδρο» του Γεράσιμου Βώκου, μα ήθελα να βρω την ευκαιρία και να τον σχολιάσω σε μιαν ήρεμη εκδοτική περίοδο -σε μια περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας υπάρχουν τα περιθώρια για αναγνώσεις που διαβαίνουν το φράγμα του χρόνου και μας φέρνουν σε επαφή με αφανείς μέχρι τώρα, αλλά απολύτως κρίσιμες, καθώς το αποδεικνύουν τα πράγματα, όψεις και στιγμές του λογοτεχνικού παρελθόντος. Ο Βώκος γεννιέται το 1868 στον Πειραιά και ζει βίο πολυκύμαντο. Στα δεκαοκτώ του χρόνια εμφανίζεται ως ποιητής, για να συνεχίσει ως μυθιστοριογράφος, θεατρογράφος και κριτικός, αλλά και ως εκδότης μουσικών και εικαστικών περιοδικών. Στα σαράντα πέντε του (και αφού έχει κλειστεί τέσσερις ή πέντε φορές σε φρενοκομείο στη Βιέννη, όπου εργάζεται για ένα διάστημα ως ανταποκριτής) εγκαθίσταται στο Παρίσι και αρχίζει να δραστηριοποιείται ως ζωγράφος -δουλειά την οποία θα κάνει μέχρι το τέλος της ζωής του, που έρχεται τον Ιούνιο του 1927.



Στην καρδιά του τρικουπισμού



Ο «Κύριος Πρόεδρος» είναι προϊόν της νεανικής φάσης της πολυσχιδούς προσωπικότητας του Βώκου και αντανακλά το πνευματικό περιβάλλον και τις αναζητήσεις της «Ακροπόλεως» του Βλάση Γαβριηλίδη. Δημοσιευμένος σε αυτοτελή τόμο τον Δεκέμβριο του 1893, προέρχεται από 21 δεκαεξασέλιδα φυλλάδια που έχει τυπώσει τους αμέσως προηγούμενους μήνες η «Ακρόπολις» (κάτι ξέρει και ο σημερινός αναγνώστης για τις τακτικές προσέλκυσης του κοινού τις οποίες εφαρμόζουν οι εφημερίδες), στο πλαίσιο της παρουσίασης μιας σειράς μυθιστορημάτων εκδιδομένων «δις της εβδομάδος, Πέμπτην και Κυριακήν». Σαφώς επηρεασμένος (όπως προσφυώς παρατηρεί στα εμπεριστατωμένα του Προλεγόμενα ο Παν. Μουλλάς) από την επικοινωνία του Γαβριηλίδη με τη γαλλική πεζογραφία και τον νατουραλισμό, αλλά και με ρεύματα όπως ο φεμινισμός και ο κοινωνισμός ή με ζητήματα όπως το αθηναιογραφικό και το επιφυλλιδικό μυθιστόρημα, ο Βώκος βγάζει το βιβλίο του στη χειρότερη ώρα του τρικουπισμού -στις ημέρες τού «δυστυχώς, επτωχεύσαμεν». Και η γλώσσα του προκύπτει αυτομάτως ανυπόφορα πικρή, σκληρή και δυσάρεστη, μια κι όπως φαίνεται το τόσο ταπεινωτικό και αποκαρδιωτικό αυτό «επτωχεύσαμεν» ο συγγραφέας το εννοεί και το επιφυλάσσει για όλους τους παραλήπτες του μηνύματός του: για τους λάτρες, τους οπαδούς και τους απλούς ψηφοφόρους τόσο του Χαρίλαου Τρικούπη όσο και του μεγάλου ανταγωνιστή του, Θεόδωρου Δηλιγιάννη.

Συνδυάζοντας το ρεαλισμό, το νατουραλισμό και, γενικότερα, τη λαχτάρα για την κατά το δυνατόν ακριβέστερη και βαθύτερη αποτύπωση μιας αν μη τι άλλο αναβράζουσας πραγματικότητας με την εδραία πολιτικο-κοινωνική σάτιρα, που βασίζεται σε μιαν ολοζώντανη, απαλλαγμένη από οποιαδήποτε αρχαϊστική αγκύλωση γλώσσα, ο Βώκος χτίζει ένα μυθιστόρημα το οποίο θέλει να τινάξει στον αέρα τα πάντα: τον εκσυγχρονισμό του Τρικούπη, που κοστίζει στη χώρα απίστευτες και ατελείωτες σπατάλες (ενόσω αναπαράγει και όλα τα εγνωσμένης νοοτροπίας πολιτικά στρατηγήματα), τη στενοκεφαλιά και το χαλασμένο πετσί των αντιπάλων του, που περιμένουν μόνο πότε θα τον αντικαταστήσουν στην καρέκλα της εξουσίας, την προσαρμοστικότητα της κρατικής μηχανής στις ψηφοθηρικές αποβλέψεις των κομμάτων, που μετακινούν με τη μεγαλύτερη δυνατή ευκολία εντός ή εκτός του πεδίου της τους δικούς τους ανθρώπους, αλλά και την ουσιαστική παράλυση της δημόσιας διοίκησης απέναντι σε οιοδήποτε αίτημα ορθολογικής συμπεριφοράς και στοιχειωδώς αποτελεσματικής λειτουργίας.



Κλίμα ηθικής και κοινωνικής παρακμής



Η οικογένεια η οποία πρωταγωνιστεί στις σελίδες του «Κυρίου Προέδρου» (με πρόσωπα τα οποία μετεωρίζονται ανάμεσα στον αφηγηματικό χαρακτήρα και τον κοινωνικό τύπο) αποδίδει με τα δράματα τα οποία ζει καθημερινά όχι μόνο την πολιτική σήψη και την οικονομική καχεξία και παρακμή της Ελλάδας της εποχής, αλλά και την κοινωνική και ηθική διάλυση των περισσότερων στρωμάτων: η ακατάσχετη ροή του χρήματος και η διαρκής εκπόρνευση αποτελούν τα βασικά και αναντικατάστατα χαρακτηριστικά μιας κοινότητας η οποία κοντεύει από πολλών ετών να πιάσει πάτο, παρά το γεγονός πως μια τέτοια κατάσταση δεν προσπαθεί να την καταλάβει και να την κατανοήσει κανείς.

Η απόσταση του Βώκου από όλες τις πλευρές και τις παρατάξεις θα πρέπει να είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο το βιβλίο του, μολονότι συζητήθηκε αρκετά στον καιρό του, πέρασε εν συνεχεία στην αφάνεια. Σε αυτή την παρατήρηση προβαίνει ο Παν. Μουλλάς προκειμένου να εξηγήσει με ποιον τρόπο χάθηκε επί έναν και πλέον αιώνα από τα γράμματα ο συγγραφέας. Ο επιμελητής έχει κατά πάσα πιθανότητα δίκιο, αλλά όποιο και αν είναι το τελικό συμπέρασμα, εκείνο το οποίο σίγουρα του οφείλουμε είναι πως μας προσφέρει τη χαρά και την απόλαυση της συνομιλίας με ένα αληθινά σημαντικό κεφάλαιο της ελληνικής λογοτεχνίας, το οποίο βγαίνει στο φως άθικτο από το οιοδήποτε στραπατσάρισμα. Τελευταίο, αλλά όχι έλασσον. Χωρίς να είναι μυθιστόρημα πόλης, ο «Κύριος Πρόεδρος» αποτελεί κάτι παραπάνω από την αθηναιογραφία του καιρού του. Η πρωτεύουσα εμφανίζεται στις σελίδες του με μια δεσπόζουσα μορφή -οι εξωτερικοί της χώροι γίνονται συχνά αποφασιστικοί μοχλοί για την κίνηση και την ανάπτυξη της δράσης και η πολεοδομία της εισβάλλει σε τακτά διαστήματα στο ξετύλιγμα και τη λειτουργία του μύθου. Ο Βώκος επιβεβαιώνει και εδώ περίτρανα τις δυνατότητες και τη δύναμη της γραφής του.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/11/2005