Μούσα πολύτροπος. Αενάως ρεμβόμενη

Το λαϊκό αστικό τραγούδι, το επονομαζόμενο λαθεμένα ρεμπέτικο, είναι η διαρκής ποιοτική μετεξέλιξη της δημοτικής μελωδικής προίκας στην κοινωνική πορεία από την αγροτική κοινότητα στην πόλη, στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Αλέθει συνεχώς καινούρια στοιχεία, που συναντά στο διάβα της. Γεννοβολά πρωτότυπο έργο, καθώς την κατεργάζονται χαρισματικοί δημιουργοί.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Ηλίας Καπετανάκης μέσα από τις σελίδες του νέου βιβλίου του μας οδηγεί και πάλι στον μαγικό κόσμο της λαϊκής μουσικής, που γνώρισε μεγάλη άνθηση στην κυρίως Ελλάδα μετά τον ερχομό του προσφυγικού στοιχείου από τη Μικρά Ασία.

Ο συγγραφέας ζει τα πρώτα νεανικά χρόνια του σε σημαδιακούς τόπους, όπου η λαϊκή ψυχή εκφράζεται με το τραγούδι. Γεννήθηκε στον Βόλο (1955) και όντας μαθητής, το 1967, μετανάστευσε με την οικογένειά του στη Νίκαια του Πειραιά. Ετσι ο συγγραφέας εμπλουτίζει τα ακούσματά του από «το λαϊκό αστικό τραγούδι», που δεν είναι άλλο από το αποκαλούμενο ρεμπέτικο που κυριαρχεί στις γειτονιές του Βόλου και της Κοκκινιάς κατά τα νεανικά χρόνια του Καπετανάκη, αλλά και μεταγενέστερα.

Θα ήταν όμως λάθος να δημιουργηθεί η εντύπωση στον αναγνώστη ότι ο συγγραφέας καταπιάνεται απλώς με την ιστορία των δημοτικών και λαϊκών μελωδιών. Αντιθέτως επιχειρεί ν' αναλύσει το κοινωνικό υπόβαθρο πάνω στο οποίο άνθησε το λαϊκό τραγούδι. Και από αυτή την άποψη πρόκειται για ένα βιβλίο πολιτικό και κοινωνικής κριτικής. Ανεξάρτητα αν κάποιος συμφωνεί ή διαφωνεί με τις θέσεις του. Για τον Ηλία Βολιότη το λαϊκό αστικό τραγούδι αποτελεί «αειθαλή, πιστό μας συνταξιδιώτη», «τον αδιάρρηκτο ενοποιητικό ιστό των ανθρώπων του λαού όταν ξενόδουλες εξουσίες σπέρνουν αβυσσαλέους διχασμούς», αλλά και «το ακριβέστερο πολιτιστικό βαρόμετρο της μνημειώδους ανωριμότητας των εταίρων της εγχώριας ταξικής βεντέτας».

«Η άρχουσα τάξη -τονίζει ο συγγραφέας- πετά στα σκουπίδια τη λαμπρή προίκα των αιώνων, περιφερόμενη ανέμελα στα ξένα σαλόνια και επαιτώντας φανταχτερά ράκη», ενώ «η Αριστερά φυλακίζει σε ανήλιαγα υπόγεια τις ομορφότερες και λεπτότερες αποχρώσεις της λαϊκής ψυχής» (σελ. 15).

Ο συγγραφέας επιχειρεί να μας δώσει και έναν ορισμό του τραγουδιού που λατρεύει και του οποίου την ιστορία ερευνά επισταμένως εδώ και 25 χρόνια:

«Το λαϊκό αστικό τραγούδι, το επονομαζόμενο λαθεμένα ρεμπέτικο, είναι η διαρκής ποιοτική μετεξέλιξη της δημοτικής μελωδικής προίκας στην κοινωνική πορεία από την αγροτική κοινότητα στην πόλη, στην εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Αλέθει συνεχώς καινούρια στοιχεία που συναντά στο διάβα της, εκφράζει τις νέες συνθήκες, τις ανάγκες και τους καημούς» (σελ. 524-525).

Βεβαίως την περίοδο που αναπτύχθηκε και άνθησε πραγματικά το λαϊκό τραγούδι, στον περίγυρό του υπήρχε μια άλλη Ελλάδα. Οι αγρότες και οι πρόσφυγες μπορεί να κατέκλυζαν σιγά σιγά τις πόλεις, αλλά διατηρούσαν ακόμα πολλά από τα ήθη και έθιμά τους, τις παραδόσεις τους, που στο μουσικό χώρο έρχονται συχνά σε αντιπαράθεση με τους αστούς των πόλεων.

«Φωτιές ανάβει -γράφει ο συγγραφέας- η ανατολίτικη μουσική στην αποχαυνωμένη στις ξένες γλυκανάλατες ρομάντζες Αθήνα».

Ηδη από το 1853 ο Στέφανος Κουμανούδης στο περιοδικό «Νέα Πανδώρα» περιέγραφε τις εμπειρίες του στα σοκάκια της Αθήνας στις μεταμεσονύχτιες ώρες.

«Κι αν είσαι Βυζάντιος ή Σμυρναίος -έγραφε- αισθάνεσαι ζωηρά βεβαίως ευχαρίστησιν διότι ωδαί των μερών εκείνων ως επί το πλείστον θέλουν πλήξει τας ακοάς σου. Ο λαός ημών τελεί ακόμα φόρον εις τη μητέρα του αρχαίου πολιτισμού, την Ασίαν, ως προς τούτο το κεφάλαιον» (σελ. 199). Η έδρα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας είχε μεταφερθεί στο Βυζάντιο, συνδέθηκε με τον Ελληνισμό και τον χριστιανισμό. Η Ορθοδοξία ακούμπησε στη βυζαντική μουσική. Ενώ οι Καθολικοί κωδικοποίησαν τη δυτική μουσική.

Ο ανταγωνισμός των δύο μερών εκδηλώθηκε και στο χώρο της μουσικής: από τη μια μεριά, η Ανατολή, από την άλλη, η Δύση. Οι ανατολίτες Οθωμανοί κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη και η Δύση, που είχε υποσκάψει το Βυζάντιο, βοήθησε αργότερα την Ελλάδα ν' αποσπαστεί από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ηταν επομένως φυσικό στο νέο ελληνικό κράτος να υπάρχει και η δυτική επιρροή. Μην ξεχνάμε ότι και τα ακομπανιαμέντα ματζόρε-μινόρε που κυριάρχησαν και στο ρεμπέτικο τραγούδι, αποτελούν δυτική έμπνευση και δεν υπάρχουν στην ανατολίτικη μουσική.

Η μουσική είναι μία. Οι τρόποι έκφρασής της είναι διαφορετικοί. Και υπάρχουν υπέροχα, όπως και κακά ανατολίτικα ή δυτικά τραγούδια.

Ο Ηλίας Καπετανάκης μάς δίνει παραδείγματα της ανατολίτικης μουσικής που επηρέασαν τις βυζαντινές μελωδίες και κατά κάποιον τρόπο συγχωνεύτηκαν μαζί τους:

«Στην κατακτημένη από τους Οθωμανούς Κωνσταντινούπολη η περσική μουσική γίνεται μόδα, αν κρίνει κανείς από το ότι Ελληνες εκτελεστές καταγράφουν περσικές μελωδίες. Η περσική μουσική επηρεάζει και τη μεταβυζαντινή εκκλησιαστική. Δείγματα ελληνοπερσικών επιδράσεων είναι και τα περσικά τραγούδια που βρίσκονται σε εκκλησιαστικούς κώδικες του 16ου και 17ου αιώνα στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Ορους» (σελ. 62). Ξεχωριστή θέση στην ανατολίτικη και βαλκανική μουσική έχει η Θεσσαλονίκη, όπου καταφτάνουν, μεταξύ άλλων, και οι σεφαραδίτες Εβραίοι, διωγμένοι από την Ισπανία το 1492, κουβαλώντας κι εκείνοι τα δικά τους ακούσματα, τα οποία είναι περισσότερο ανατολίτικα.

Ο Ηλίας Βολιότης-Καπετανάκης, με τον ρομαντισμό που τον διακατέχει, εκφράζει όχι μόνο την αγάπη αλλά και την αγωνία του για το μέλλον του λαϊκού μας τραγουδιού. Αντιλαμβάνεται βέβαια ότι η Ελλάδα τού σήμερα, στην καρδιά της παγκοσμιοποίησης, δεν είναι η Ελλάδα τού χτες, των μεταναστών στην Αμερική ή τη Γερμανία. Αντιθέτως έγινε ξαφνικά η χώρα που φιλοξενεί εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστες. Η νέα κοινωνική πραγματικότητα έχει γεννήσει κι ένα καινούριο πολιτιστικό εποικοδόμημα, όπου αναμφίβολα διατηρεί μια ξεχωριστή θέση το λαϊκό μας τραγούδι, που παίρνει αναγκαστικά και καινούριες μορφές και δέχεται αναπόφευκτα και νέες επιρροές.

Το βιβλίο του Καπετανάκη «Μούσα Πολύτροπος» είναι ένα μελωδικό και κοινωνικό σεργιάνι από τη δημοτική παράδοση στο λαϊκό τραγούδι των αστικών κέντρων μέχρι το 1955. Τα επόμενα χρόνια θα μας τα εξιστορήσει σ' ένα άλλο βιβλίο του.

Ο συγγραφέας «κινηματογραφεί» τη γέννηση του λαϊκού τραγουδιού στις συγκεκριμένες κάθε φορά συνθήκες, την ανάπτυξή του, καθώς αλέθοντας την κοινωνική τροφή διαρκώς καρποφορεί όλο πιο πρωτότυπες ποικιλίες.

Πρόκειται για μια προσεγμένη έκδοση του μουσικού περιοδικού «Μετρονόμος», η οποία περιέχει πολλές φωτογραφίες. Το εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο φιλοτεχνήθηκαν από τον Γιώργο Σταθόπουλο. Ο Σώτος Αλεξίου σκιτσάρισε σχέδια χαρακτηριστικά της ατμόσφαιρας της εποχής και ο Νίκος Μπλαζάκης φιγούρες Καραγκιόζη.

Βέβαια το πρώτο μέρος της μουσικής τριλογίας «Μούσα Πολύτροπος», που είναι η συνολικότερη εργασία του Καπετανάκη, δεν είναι το πρώτο βιβλίο του σχετικά με το θέμα. Εχουν προηγηθεί τα βιβλία «Ενας αιώνας λαϊκό τραγούδι» («Λιβάνης» 1991) και «Ελλήνων μούσα λαϊκή» («Λιβάνης» 1997), καθώς και το βιβλίο «Μάγκες αλήστου εποχής» («Μετρονόμος», 2006). Στο τελευταίο βιβλίο του, τη «Μούσα Πολύτροπον», ο συγγραφέας δεν διστάζει να κάνει κάποιες τολμηρές κριτικές επισημάνσεις και για άλλους συγγραφείς που έχουν ασχοληθεί με το ρεμπέτικο, όπως π.χ. για τον Ηλία Πετρόπουλο ή και για κινηματογραφικά μουσικά έργα που έχουν ως αντικείμενό τους το λαϊκό τραγούδι.

Στη μουσική, όπως και σε άλλες πτυχές της ζωής, κυριαρχεί το υποκειμενικό στοιχείο. Κάτι που αρέσει σ' εμάς, δεν αρέσει σε κάποιον άλλο. Ετσι και ο αναγνώστης μπορεί να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με θέσεις και προτιμήσεις του Ηλία Καπετανάκη, αξίζει όμως να τις γνωρίσει και να τις μελετήσει, όπως διατυπώνονται στο τελευταίο βιβλίο του.



ΦΟΙΒΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/08/2008