Σοστακόβιτς και Στάλιν

Τι κρυβόταν πίσω από την εύθραυστη φιγούρα του Ντιμίτρι Σοστακόβιτς (1906-1975); Ο δημιουργός μίας από τις συγκλονιστικότερες μουσικές του εικοστού αιώνα; Ο συνθέτης των ζοφερών μελωδιών με τις οποίες ανατράφηκαν γενιές Σοβιετικών; Ο "αντιλαϊκός μουσικός", σύμφωνα με τις καταγγελίες του σταλινικού καθεστώτος;
Όποια εκδοχή κι αν υιοθετήσει κανείς γι' αυτόν τον καλλιτέχνη-αίνιγμα, το σίγουρο είναι ότι ο Σοστακόβιτς κατάφερε να επιβιώσει μέσα στη δίνη των γεγονότων μιας ταραγμένης εποχής. Και αυτό επειδή η εκστρατεία εναντίον του ξεκινούσε από ψηλά, από τον ίδιο τον ανώτατο ηγέτη της πατρίδας του και τσάρο της κομμουνιστικής Ρωσίας, τον Ιωσήφ Στάλιν.
Ο Σόλομον Βολκόφ, ο οποίος είχε την τύχη να συνεργαστεί με τον Σοστακόβιτς για τη συγγραφή της βιογραφίας του, δίνει σ' αυτή την αποκαλυπτική μελέτη την πληρέστερη μέχρι σήμερα αφήγηση των διώξεων που υπέστη ο κορυφαίος Ρώσος συνθέτης από τον Στάλιν. Πρόκειται στην ουσία για το πρώτο ανάλογο βιβλίο τέτοιας έκτασης που κυκλοφορεί σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Βολκόφ επικεντρώνεται σε δύο γεγονότα: την αποκήρυξη από τον Στάλιν, το 1936, της μεγάλης του όπερας Λαίδης Μάκβεθ του Μτσενσκ και την απαγόρευση το 1948 με απόφαση του Κόμματος των έργων του, μαζί με έργα άλλων κορυφαίων Σοβιετικών συνθετών. Ο συγγραφέας επεξεργάζεται την εικόνα του συνθέτη ως συνεχιστή, μετά τον Πούσκιν και τον Μουσόργκσκι, της ρωσικής παράδοσης του φιουροντίβι ή Τρελού του Θεού. Του καλλιτέχνη που, στο όνομα του καταπιεσμένου λαού, ορθώνει το ανάστημά του στον Τσάρο.
Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον έργο, που ρίχνει φως στις σχέσεις του Στάλιν με τη ρωσική ιντελιγκέντσια εκείνης της εποχής, ένας χώρος που ακόμα και τώρα δεν έχει ερευνηθεί πλήρως.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Τόσο πολλή εκτίμηση και σεβασμός

Που δεν είχε μείνει χώρος για τους πιο στενούς του φίλους,

Δεξιά κι αριστερά στα πόδια του στέκουν προσοχή

Στήθη και φάτσες βλοσυρές χωροφυλάκων.



Οι στίχοι είναι της Μαρίνας Τσβετάγιαβα. Στις 15 Αυγούστου του 1975 γύρω από το φέρετρο όπου βρισκόταν η σορός εκείνου που είχε μελοποιήσει τους παραπάνω στίχους συνωστίζονταν όλο το Πολιτικό Γραφείο του κομμουνιστικού κόμματος της ΕΣΣΔ και αναρίθμητα κομματικά στελέχη. Νεκρολογίες, υπογραφές, επισημότητες. Ενα μεγάλο τέκνο της χώρας, ο συνθέτης Ντιμίτρι Σοστακόβιτς, θα ανήκε εφεξής μόνο στο μέλλον και στην Ιστορία, και γι' αυτόν πλέον δεν θα αποφάσιζαν εκείνοι που τώρα τον συνόδευαν στην τελευταία του κατοικία.

Την επομένη του θανάτου του ο παγκόσμιος Τύπος, σοβιετικός και διεθνής, έγραφε για τον θάνατο ενός από τους μεγαλύτερους μουσικούς της εποχής του που ήταν και ο κατ' εξοχήν εκφραστής και υμνητής του σοβιετικού συστήματος. Εξι χρόνια αργότερα ο μαθητής του Σολομόν Βολκόφ δημοσίευσε τα απομνημονεύματα του συνθέτη, όπως του τα υπαγόρευσε και τα προσυπέγραψε ο ίδιος, όπου αποδεικνυόταν ότι ο «υμνητής» ήταν ένας άνθρωπος που ως το τέλος της ζωής του υπέφερε μέσα στο πολιτικό σύστημα στο οποίο ήταν αναγκασμένος να ζήσει, ότι για χρόνια η ζωή του κρεμόταν από μια κλωστή, ότι ο Στάλιν έπαιζε μαζί του όπως η γάτα με το ποντίκι, ή εφαρμόζοντας το παλαιό ρωσικό ρητό «σε χτυπώ και δεν σε αφήνω να κλάψεις», και ότι τα έργα του, που θεωρήθηκαν ύμνοι προς το καθεστώς, δεν ήταν παρά ένας παρατεταμένος θρήνος για τα θύματα του τρόμου, για τους νεκρούς που άφησε πίσω της η περίοδος των μεγάλων διώξεων και για τις νεκρές ψυχές που στοιχειώνουν τον ρωσικό 20ό αιώνα.



Ταρτουφισμός



H γνησιότητα των απομνημονευμάτων εκείνων αμφισβητήθηκε έντονα. Δύο δεκαετίες και πλέον αργότερα ο Βολκόφ εξέδωσε ακόμη ένα βιβλίο, όπου αναλύει τη σχέση Σοστακόβιτς - Στάλιν, το σαδιστικό παιχνίδι του δικτάτορα με τον μεγάλο μουσικό, τις προδοσίες, τις ατιμίες, τον ταρτουφισμό και την υποκρισία της κοινότητας των μουσικών και άλλων καλλιτεχνών την ίδια περίοδο, χρησιμοποιώντας αυτή τη φορά μεγάλο μέρος από τα ντοκουμέντα των μυστικών υπηρεσιών και τα επίσημα έγγραφα που είδαν το φως της δημοσιότητας μετά την κατάρρευση του καθεστώτος. Μένει ασφαλώς να ειπωθούν - και να αποκαλυφθούν - πολλά ακόμη, που τόσα χρόνια ή κανένας δεν τολμούσε να τα επικαλεστεί ή τα ήξεραν ελάχιστοι.

Δύο υπήρξαν τα μεγάλα γεγονότα που επηρέασαν βαθιά τη ζωή και ως ένα σημείο τη συμπεριφορά του Σοστακόβιτς: η αποκήρυξη της όπεράς του «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ» από τον Στάλιν με ανυπόγραφο άρθρο στην «Πράβδα», που είχε τον τίτλο «Θολούρα αντί για μουσική», και η απαγόρευση το 1948 με απόφαση του κόμματος να εκτελούνται τα έργα του.



Ο τρελός



Ηταν φυσικό και αυτό το βιβλίο του Βολκόφ να προκαλέσει αντιρρήσεις. H θεωρία του, λ.χ., ότι ο Σοστακόβιτς υπήρξε ένας γιουροντίβε, ένας κατά Χριστόν σαλός, δηλαδή κατά την παλαιά σλαβική παράδοση κάποιος φωτισμένος «τρελός» που είχε το θάρρος να πει στον αφέντη ή στον δυνάστη αυτά που κανένας άλλος δεν τολμούσε, είναι βέβαιο πως δεν θα άρεσε ούτε στον ίδιο τον Σοστακόβιτς. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει πως το βιβλίο του δεν συνιστά πολύτιμο τεκμήριο και χρονικό μιας ολόκληρης εποχής που, όση απέχθεια κι αν μας προκαλεί, δυσκολευόμαστε να την καταλάβουμε. Ο Σοστακόβιτς μπορούσε να είχε εκτελεστεί ή να πεθάνει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ή απλούστατα να εξαφανιστεί, όπως συνέβη σε τόσους και τόσους διάσημους και ανώνυμους. Κατάφερε να επιβιώσει, από σύμπτωση ίσως, όπως πίστευε για τον εαυτό του ο Ερεμπουργκ. Ως καλλιτέχνης φυσικά ήταν τόσο μεγάλος, ώστε μπορούσε να αντιτάξει την τέχνη του απέναντι στον τοίχο που ύψωνε συνεχώς μπροστά του το καθεστώς.

Ο Βολκόφ αναπτύσσει ακόμη, παραθέτοντας συγκεκριμένα περιστατικά, αυτό που πολλές φορές το θεωρούμε δευτερεύον: ότι κανένα καθεστώς δεν θα μπορούσε να διαχειριστεί πολιτικά την κουλτούρα ή ακόμη και να τη στρέψει εναντίον των εκπροσώπων της, αν δεν έβρισκε συμμάχους μέσα στις τάξεις της. Γιατί η τέχνη γίνεται τμήμα της προπαγάνδας μόνο αν όσοι την εκπροσωπούν ενδώσουν στην απαίτηση αυτή είτε απλώς από φόβο, είτε από μικρότητα, είτε από προσωπικές εμπάθειες ή μωροφιλοδοξίες. Ετσι τη διαχειρίστηκε ο Στάλιν και έτσι μεταχειρίστηκε τους καλλιτέχνες: σαν γρανάζια ενός μηχανισμού που επέζησε ως την ημέρα της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ενωσης και που τα κατάλοιπά του εξακολουθούν να υπάρχουν και σήμερα. Οπως είναι εύλογο, τα πολιτικά συμπεράσματα που μπορεί να εξαχθούν από το βιβλίο αυτό δεν έχουν αξία αν δεν τα δούμε παραβολικά ή παράλληλα με τις πολιτικές εκκαθαρίσεις, τις βίαιες μετακινήσεις πληθυσμών και τη διεθνή προπαγάνδα που για χρόνια υπερασπιζόταν ένα σύστημα του οποίου οι πιο κρυφές πτυχές πολύ αργά άρχισαν να φωτίζονται.



Μαύρο πρόβατο



Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση του μεγάλου μουσικού, ο οποίος στα 11 χρόνια του θα πήγαινε να δει τον Λένιν την ημέρα που έφθανε στον σιδηροδρομικό σταθμό της Φινλανδίας στην Πετρούπολη, στα 19 του θα γινόταν γνωστός σε όλον τον κόσμο με την πρώτη του συμφωνία, στα 30 του θα τον καθιστούσε μαύρο πρόβατο και υποψήφιο μελλοθάνατο ο Στάλιν και στα 69 του θα τον συνόδευαν στην τελευταία κατοικία του εκείνοι που τον κρατούσαν όμηρο σε όλη τη ζωή του. Αλλά η μοίρα και ο χρόνος αποφάσισαν διαφορετικά για το μεγάλο έργο που αυτός ο ασθενικός αλλά με απίστευτη εργατικότητα και ψυχικό σθένος άνθρωπος μας κληροδότησε. Νέες εκτελέσεις των συμφωνιών και των κουαρτέτων του εμφανίζονται κάθε τόσο, νέες βιογραφίες του, νέες μελέτες.

Ο Βολκόφ λέει ότι το παράδειγμα του Σοστακόβιτς μάς αποκαλύπτει το μυστικό της επιβίωσης σε μια σκληρή εποχή. Ο Σοστακόβιτς στο πρώτο κεφάλαιο των απομνημονευμάτων του λέει κάτι διαφορετικό: «Ετούτα δεν είναι αυτοβιογραφικά απομνημονεύματα. Είναι απομνημονεύματα που αναφέρονται σε άλλους ανθρώπους. Για εμάς θα γράψουν άλλοι. Και φυσικά θα πουν ψέματα - όμως αυτό είναι δική τους υπόθεση». Που σημαίνει: η δική του αλήθεια βρίσκεται μέσα στη μουσική του.



ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΒΙΣΤΩΝΙΤΗΣ

Το ΒΗΜΑ, 23/07/2006