Γνωσιακή επιστήμη

Η Γνωσιακή επιστήμη είναι η νέα επιστήμη του νου, η σύγχρονη εμπειρικά βασιζόμενη διεπιστημονική προσπάθεια να απαντηθούν τα βασικά ερωτήματα που για πρώτη φορά έθεσαν οι Έλληνες φιλόσοφοι. Ερωτήματα όπως, ποια είναι η φύση της γνώσης, από που πηγάζει, πώς αναπαρίσταται στον ανθρώπινο νου, είναι η γνώση έμφυτη ή είναι αποτέλεσμα μάθησης; [...]



Περιεχόμενα

Πρόλογος
Εισαγωγή στη Γνωσιακή Επιστήμη: Θέματα ορισμού και ιστορίας. Σ.Β.
Τεχνητή νοημοσύνη, Ι.Κ.
Νευροεπιστήμη και Ψυχολογία: Από τα απλά αντανακλαστικά μοντέλα και τα ένστικτα στις σύνθετες γνωστικές λειτουργίες, Ε.Κ.
Κληρονομικές βάσεις της συμπεριφοράς και της νόησης, Κ.Κ.
Φιλοσοφία του νου, Δ.Ν.
Συμβολικές αρχιτεκτονικές για τη νόηση, A.N. - P.R. - J.L.
Η αρχιτεκτονική του νου: Μια συνδετιστική προσέγγιση, D. R.
Εγκέφαλος και γνωσιακή λειτουργία, T.S. - P. S.C.
Η εξέλιξη του νου, H.P.
Πώς λειτουργεί ο νους: Βασικός εξοπλισμός, S.P.
Φιλοσοφικά ζητήματα της Γνωσιακής Επιστήμης: Τα Qualia, η Προθετικότητα και το πρόβλημα νου-σώματος, G.H.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Γλωσσάρι



Οι συγγραφείς των κειμένων του βιβλίου είναι:

ΣΤΕΛΛΑ ΒΟΣΝΙΑΔΟΥ, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΣ, ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΦΕΤΖΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΡΙΜΠΑΣ, ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ ΝΙΚΟΛΙΝΑΚΟΣ, ALLEN NEWELL, PAUL S. ROSENBLOOM, JOHN E. LAIRD, DAVID E. RUMELHART, TERRENCE J. SEJNOWSKI, PATRICIA SMITH CHURCHLAND, HANRY PLOTKIN, STEVEN PINKER, GILBERT HARMAN







ΚΡΙΤΙΚΗ



Αιώνες τώρα το αίνιγμα της ύπαρξης και της λειτουργίας τού ανθρώπινου νου βασανίζει τα καλύτερα μυαλά του είδους μας. Ωστόσο, μόνο στις μέρες μας διαφαίνεται η δυνατότητα σύστασης μιας πραγματικής «επιστήμης του νου».

Η γλώσσα, η συνείδηση, η φαντασία, η έλλογη σκέψη, τα συναισθήματα, όλες αυτές οι «ανώτερες» και αινιγματικές εκδηλώσεις του ανθρώπινου νου, θεωρούνταν μέχρι πρόσφατα από την ορθόδοξη επιστήμη είτε προσωρινά ανεξήγητα «κατάλοιπα» ενός προεπιστημονικού τρόπου σκέψης είτε, ακόμη χειρότερα, εκδηλώσεις κάποιων σκοτεινών υπερφυσικών δυνάμεων (της άυλης ψυχής, του Θεού κ.ο.κ.). Το παράλογο της άρνησης του προφανούς, της ανάγκης δηλαδή να αναζητηθεί μια φυσική (βλέπε επιστημονική) εξήγηση αυτών των φαινομένων, επιδεινωνόταν από την έλλειψη επικοινωνίας και τη συντεχνιακή απομόνωση των επιμέρους επιστημών που τα μελετούσαν. Η Γλωσσολογία, η Ψυχολογία, η Νευροβιολογία, η Ανθρωπολογία και η Φιλοσοφία του νου αναπτύσσονταν αυτόνομα η μία από την άλλη, κυρίως λόγω της απουσίας ενός κοινά αποδεκτού εξηγητικού μοντέλου, ενός Παραδείγματος όπως θα έλεγε ο Τόμας Κουν, ικανού ενδεχομένως να τις ενοποιήσει ή τουλάχιστον να μεταφράσει σε μια κοινά αποδεκτή γλώσσα τον ιδιωματικό τους λόγο.

Η προοπτική δημιουργίας μιας τέτοιας «υπερεπιστήμης», η οποία θα συνέθετε σ' ένα ενιαίο εξηγητικό σχήμα τις πολυάριθμες και ετερογενείς γνώσεις που είχαν αρχίσει ήδη να συσσωρεύονται, εμφανίστηκε κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1960 στις ΗΠΑ. Τότε άρχισε να κυκλοφορεί, σχεδόν από στόμα σε στόμα μεταξύ των ειδικών, η έκφραση «Γνωσιακή Επιστήμη», για να περιγράψει αυτή τη νέα πολυεπιστημονική, εκ των πραγμάτων, και διεπιστημονική, εκ προθέσεως, προσέγγιση του συνόλου των νοητικών φαινομένων. Προφανώς το επίθετο «Γνωσιακή» αντιπαρατίθεται στο «συναισθηματική», κάποιοι μάλιστα αστειευόμενοι θα υποστηρίξουν ότι η γνωσιακή επιστήμη (Γ.Ε.) είναι «ψυχολογία χωρίς συναισθήματα». Κανείς βέβαια δεν αμφέβαλλε για την αποφασιστική σημασία των συναισθηματικών και κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση του ανθρώπινου νου, ωστόσο για τους πρωτεργάτες της Γ.Ε. αυτοί οι «εξωγενείς» παράγοντες θεωρήθηκαν τροχοπέδη στην επιστημονική κατανόηση των νοητικών φαινομένων. Θα υποστηρίξουν λοιπόν ότι για να καταστήσουμε «επιστημονική» τη μελέτη της νόησης οφείλουμε, τουλάχιστον σε μια πρώτη φάση, να παραβλέψουμε σκοπίμως ή και να εξαλείψουμε τους σύνθετους βιολογικούς, συναισθηματικούς και κοινωνικούς παράγοντες.

Μία δεκαετία αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του 1970, αυτές οι πρώτες αβέβαιες προσπάθειες συγκρότησης μιας νέας επιστήμης του νου θα συγκροτηθούν σ' ένα ισχυρό ερευνητικό πρόγραμμα αναγνωρισμένο από τα περισσότερα σημαντικά πανεπιστήμια, με τα δικά του ερευνητικά κέντρα, διεθνή συνέδρια και ειδικά έντυπα. Από αυτήν την πυρετώδη ερευνητική δραστηριότητα των τελευταίων δεκαετιών θα προκύψει μάλιστα μια ρηξικέλευθη και ανοίκεια εικόνα του ανθρώπινου νου. Μια εικόνα που συγκρούεται μετωπικά με τις προγενέστερες ψευδαισθήσεις μας σχετικά με τη φύση και τα αίτια της μοναδικότητάς μας ως νοημόνων όντων.



Ο νους και ο υπολογιστής



Βέβαια, η ιστορία των επιστημών μάς διδάσκει ότι η εμφάνιση ενός νέου επιστημονικού κλάδου δεν γεννά μόνο ενθουσιασμό και συχνά ανεκπλήρωτες προσδοκίες, αλλά κυρίως μεγάλη αμηχανία και δυσπιστία, πόσο μάλλον όταν η νεόκοπη επιστήμη υπόσχεται να διαφωτίσει το «μυστήριο» ...του ανθρώπινου νου. Την αναμενόμενη δυσπιστία απέναντι στη «νέα επιστήμη του νου» θα επιτείνουν και οι μεταφυσικές προκαταλήψεις του παρελθόντος, όπως, λόγου χάριν, ο δυϊστικός διαχωρισμός τού νου από τον εγκέφαλο ή, στο άλλο άκρο, η θεωρία της ταυτότητας του νου με τον εγκέφαλο. Τέτοιες προκαταλήψεις επιβιώνουν συχνά ενσωματωμένες, άκριτα και ποικιλοτρόπως, στις νέες θεωρητικές και μεθοδολογικές επιλογές των γνωσιακών επιστημών. Επιπλέον, οι επιμέρους επιστήμες που συνέβαλαν στη διαμόρφωση μιας ενιαίας «Γνωσιακής Επιστήμης» εξακολουθούν ακόμα και σήμερα να περιφρουρούν ζηλόφθονα την αυτονομία τους και υπεραμύνονται των ιδιαίτερων μεθοδολογικών και θεωρητικών τους μοντέλων. Για παράδειγμα, ενώ η «γνωσιακή προσέγγιση» βασίζεται σε πολλά μοντέλα και τεχνικές της πληροφορικής και της τεχνητής νοημοσύνης (Τ.Ν.), διαφοροποιείται σημαντικά από αυτές. Η έρευνα στην Τ.Ν. επικεντρώνεται στον σχεδιασμό και την υλοποίηση ισχυρών προγραμμάτων ικανών να αναπαράγουν σε ψηφιακούς υπολογιστές ορισμένες μεμονωμένες ανθρώπινες νοητικές ικανότητες. Συνεπώς, η Τ.Ν. αδιαφορεί, από θέσεως αρχής, για το υλικό υπόστρωμα (βιολογικό εγκέφαλο ή υπολογιστή) στο οποίο «τρέχουν» αυτά τα προγράμματα. Αντιθέτως, η Γ.Ε προσπαθεί να κατανοήσει πώς ακριβώς και γιατί εμείς οι άνθρωποι, νοήμονα όντα προικισμένα με εγκεφάλους, είμαστε ικανοί να παράγουμε τις νοητικές μας λειτουργίες.

Ωστόσο, ενώ η Γ.Ε. αναγνωρίζει την αποφασιστική σημασία του εγκεφάλου στη γένεση των νοητικών φαινομένων, δεν θεωρεί ότι η γνώση της δομής και της λειτουργίας του εγκεφάλου, αντικείμενο έρευνας των Νευροεπιστημών, επαρκεί από μόνη της για την κατανόησή τους! Η άποψη αυτή την οδήγησε στη θεμελιώδη και θεμελιωτική για τη σύστασή της παραδοχή, στο λεγόμενο «καθιερωμένο πρότυπο εξήγησης», το οποίο θεωρεί τον νου υπολογιστικό σύστημα επεξεργασίας πληροφοριών: ο ανθρώπινος νους δεν είναι παρά μια υπολογιστική μεγαμηχανή. Η «νέα επιστήμη του νου» θεμελιώνεται λοιπόν πάνω σε δύο κάθε άλλο παρά καινοφανείς και αυταπόδεικτες παραδοχές ή, ακριβέστερα, σε δύο αρχές ισοδυναμίας: α) κάθε νοητικό φαινόμενο είναι γνωσιακό φαινόμενο και β) κάθε γνωσιακό φαινόμενο δεν είναι παρά υπολογιστικό/αναπαραστατικό φαινόμενο. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο η Γ.Ε, τουλάχιστον στα πρώτα της βήματα, δανείζεται από την τεχνητή νοημοσύνη το υπολογιστικό πρότυπο κατανόησης του νου και προάγει τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές σε βασικό εργαλείο ελέγχου της αλήθειας των θεωριών της. Πράγματι, από την κάθε άλλο παρά αυταπόδεικτη υπόθεση ότι μια υπολογιστική μηχανή (ψηφιακός υπολογιστής) συμπεριφέρεται όπως ένας εγκέφαλος θα καταλήξει στο ταυτολογικό συμπέρασμα ότι ο εγκέφαλός μας είναι μια υπολογιστική μηχανή! Παραδόξως η καθιέρωση αυτού του υπολογιστικού μοντέλου της νόησης προϋποθέτει την εξαΰλωση του νου! Ετσι όμως, οι νοητικές λειτουργίες, αποκομμένες από το βιολογικό τους υπόστρωμα, δηλαδή τον ανθρώπινο εγκέφαλο, επανακτούν τη γνώριμη αιθέρια και αφηρημένη υπερφυσική τους υπόσταση.



Πυξίδες στη βιβλιογραφική θύελλα



Η εκρηκτική ανάπτυξη των γνώσεών μας σ' ένα τόσο ευρύ ερευνητικό πεδίο συνοδεύτηκε από μια εξίσου εκρηκτική αύξηση της σχετικής γραμματείας (άρθρα, βιβλία, εγχειρίδια). Πώς να προσανατολιστεί κανείς μέσα σε αυτή τη θύελλα δημοσιευμάτων; Πώς να ενημερωθεί χωρίς να χαθεί σ' αυτόν τον ωκεανό πληροφοριών; Υπάρχει ίσως μια συνταγή, παλιά και δοκιμασμένη: ο φιλομαθής αναγνώστης οφείλει να αναζητήσει κάποια βασικά άρθρα και βιβλία-πυξίδες που θα του προτείνουν, όχι βέβαια μια «βασιλική οδό», αλλά κάποια πρόσκαιρα μονοπάτια πρόσβασης στην ήδη αχανή ήπειρο των επιστημών του νου.

Το πρόβλημα είναι εντονότερο σε χώρες όπως η Ελλάδα, που βρίσκονται στην περιφέρεια των επιστημονικών εξελίξεων και προσπαθούν κάθιδρες να ακολουθήσουν, συνήθως κατόπιν εορτής, το μεγάλο παιχνίδι της παραγωγής και της ιδιοποίησης της επιστημονικής γνώσης. Ωστόσο, παρά τις τεράστιες ελλείψεις, μια σχετικά πλούσια βιβλιογραφία γύρω από τις γνωσιακές επιστήμες, την ηθολογία και τη γνωστική ψυχολογία υπάρχει ευτυχώς ήδη στον τόπο μας. Αξίζει να αναφέρουμε τα κλασικά βιβλία της πρωτοποριακής, για τα ελληνικά εκδοτικά μας ήθη, σειράς Εγκέφαλος και Νόηση των εκδόσεων «Κάτοπτρο», την ενδιαφέρουσα σειρά βιβλίων Ηθολογίας με τίτλο Εξέλιξη και Κοινωνικές Επιστήμες των εκδόσεων «Καστανιώτη», καθώς και την πιο πρόσφατη αξιόλογη σειρά Ψυχολογία των εκδόσεων «Gutenberg», την οποία διευθύνει και επιμελείται η καθηγήτρια Στέλλα Βοσνιάδου. Στη σειρά αυτή των εκδ. «Gutemberg» κυκλοφόρησε πρόσφατα το εξαιρετικά ενδιαφέρον βιβλίο Γνωσιακή Επιστήμη: η νέα επιστήμη του νου. Στο βιβλίο αυτό επιχειρείται, μέσω της ανθολόγησης πολύ αξιόλογων κειμένων, η συστηματική παρουσίαση των βασικών κλάδων της Γνωσιακής Επιστήμης. Στο εξωτερικό κυκλοφορούν ένας μεγάλος αριθμός από ανάλογες ανθολογίες επιστημονικών κειμένων και η πιο εύκολη λύση για τη Σ. Βοσνιάδου θα ήταν απλώς να επιλέξει και να επιμεληθεί τη μετάφραση μιας από αυτές τις ήδη υπάρχουσες και καθιερωμένες ανθολογίες. Προφανώς, η επιλογή της να δημιουργήσει ένα καινούριο βιβλίο θα πρέπει να έγινε με γνώμονα αποκλειστικά τις ανάγκες του αναγνωστικού κοινού της χώρας μας και, κρίνοντας από το τελικό αποτέλεσμα, έπραξε ορθότατα.

Ας δούμε τώρα, έστω επί τροχάδην, ποια είναι η δομή του βιβλίου. Χωρίζεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος βρίσκουμε εξαιρετικά εισαγωγικά κείμενα γραμμένα από Ελληνες ειδικούς, ενώ στο δεύτερο μέρος υπάρχουν θαυμάσιες μεταφράσεις βασικών άρθρων ή κεφάλαια από διάσημα βιβλία, τα οποία υπογράφουν κάποια από τα ιερά τέρατα των γνωσιακών επιστημών. Πιο συγκεκριμένα, το πρώτο μέρος ανοίγει η Σ. Βοσνιάδου με μια εισαγωγή και ιστορική ανασκόπηση των ιδεών της Γ.Ε, και ειδικότερα του κλάδου της γνωστικής ψυχολογίας. Ακολουθεί μια εκτενής και επιτέλους εύληπτη εισαγωγή στις βασικές έννοιες της Τεχνητής Νοημοσύνης και του Υπολογιστικού Μοντέλου γραμμένη από τον Γιάννη Κοντό. Το τρίτο κείμενο, του Ευάγγελου Καφετζόπουλου, εστιάζει στις περίπλοκες σχέσεις ανάμεσα στις επιστήμες του εγκεφάλου (Νευροεπιστήμες) και τις υπόλοιπες γνωσιακές επιστήμες: στο μοντέλο του νου ως βιολογικού εγκεφάλου σε αντίθεση με το αφηρημένο μοντέλο του νου ως υπολογιστικής μηχανής. Στο τέταρτο κείμενο ο γνωστός Ελληνας εξελικτικός βιολόγος και γενετιστής Κώστας Κριμπάς μάς προσφέρει μια γλαφυρή επισκόπηση της ανάπτυξης των ιδεών της Βιολογίας, της Ηθολογίας και της Εξελικτικής Ψυχολογίας γύρω από το ακανθώδες πρόβλημα του «έμφυτου» και του «επίκτητου» στην ανθρώπινη νόηση και συμπεριφορά. Την πρώτη αυτή ενότητα δεν θα μπορούσε να κλείσει παρά μια συνοπτική επισκόπηση των θεωριών της σύγχρονης Φιλοσοφίας του Νου, την οποία υπογράφει ο Δρακούλης Νικολινάκος. Από μόνη της αυτή η πρώτη ενότητα κειμένων θα δικαιολογούσε επαρκώς την ύπαρξη αυτού του βιβλίου. Αν όμως απουσίαζε το δεύτερο μέρος του βιβλίου, ο Ελληνας αναγνώστης θα έχανε την ευκαιρία να γνωρίσει από πρώτο χέρι, και μάλιστα σε θαυμάσιες μεταφράσεις, μια σειρά από αξιόλογα κείμενα που τα υπογράφουν οι πιο ιδιοφυείς πρωταγωνιστές της λεγόμενης «γνωσιακής επανάστασης». Συνοψίζοντας, θα έλεγα ότι το παρόν βιβλίο κατάφερε να υλοποιήσει ένα πυκνό δίκτυο από αλληλοσυμπληρούμενα κείμενα, τα οποία με εύληπτο τρόπο παρουσιάζουν τις θεωρητικές προϋποθέσεις, τις σημερινές κατακτήσεις αλλά και τις προοπτικές αυτής της νέας και πολλά υποσχόμενης «επιστήμης του νου».



ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΝΟΥΣΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/02/2007