Νότες για την Ισαβέλλα

Το βιβλίο "Νότες για την Ισαβέλλα" είναι η αληθινή ιστορία μιας γυναίκας, κόρης και συζύγου σημαντικών ανδρών του Ιουνίου Κράτους, επί Αγγλικής Προστασίας, που γεννήθηκε, μεγάλωσε και έζησε με την παράδοση της ιδιαίτερης επτανησιακής καλλιέργειας.
Η γέννηση του κοινοβουλευτισμού στα Ιόνια Νησιά, ο μετασχηματισμός της ελληνικότητας σε εθνικό πάθος, αλλά και η σαρωτική διαδικασία της αφομοίωσης προς την υπόλοιπη Ελλάδα είναι τα μεγάλα γεγονότα του κόσμου, στο κέντρο του οποίου έζησε, αγάπησε και αγαπήθηκε με πάθος.
Όταν η ιστορία της έχει πια ξεχαστεί, το σπίτι της διατηρεί την ανάμνησή της. Με τη σημειωτική γλώσσα των παλαιών σπιτιών αποκαλύπτει και τεκμηριώνει την καθημερινή ζωή της Κέρκυρας και της Κεφαλονιάς, τα χρόνια που η Επτάνησος ζούσε την πιο κρίσιμη καμπή της ιστορίας της.
Η συναρπαστική ζωή της Κερκυραίας Ισαβέλλας Βούλγαρη είναι μέρος του λαμπερού πολιτικού και πολιτισμικού ιστού, που ενώνει το χθες με το σήμερα κα εντάσσει τα τοπικά δρώμενα σε μια ευρύτερη ελληνική κοινωνική ιστορία.
Η λέξης «Νότες» στον τίτλο του βιβλίου σημαίνει «μουσικοί φθόγγοι» στη σημερινή ορολογία, αλλά σημαίνει επίσης «σημειώσεις - πληροφορίες» στο κερκυραϊκό ιδίωμα. Χρησιμοποιείται εδώ και με τις δύο σημασίες.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Δύσκολο εγχείρημα η βιογραφία μιας γυναίκας που υπήρξε μόνο αρχόντισσα. Κατά κανόνα, οι βιογράφοι επιλέγουν πρόσωπα με πλούσια δράση σε κάποιον τομέα, κατά προτίμηση, και με ταραχώδη ζωή. Κι αν ο λόγος για τον 19ο αιώνα, το ενδιαφέρον ελκύουν, ως επί το πλείστον, οι άνδρες και σποραδικά μόνο κάποια γυναίκα με ιδιαίτερα τάλαντα. Παρ' όλο που η Ισαβέλλα Βούλγαρη είχε φωνή πριμαντόνας και εξαιρετική, για το φύλο και την εποχή της, μόρφωση, οι ιστοριογραφίες και τα λεξικά δεν συγκρατούν το όνομά της, ενώ οι γενεαλόγοι μόλις που την αναφέρουν ως κόρη του κερκυραίου πολιτευτή Σπυρίδωνος-Βίκτωρος Βούλγαρη, που χρημάτισε ως και πρόεδρος της Γερουσίας, και σύζυγο έτερου πολιτικού άνδρα, του Κεφαλλήνος Κωνσταντίνου Αννινου-Χωραφά, βουλευτή και μετέπειτα γερουσιαστή. Και πάλι, με λανθασμένα ληξιαρχικά στοιχεία, όπως ο εκτογενής υιός Ραγκαβή, Ευγένιος. Τελικά ωστόσο, έναν αιώνα μετά τον θάνατό της, είχε την τύχη μιας πολυσέλιδης βιογραφίας, σεβαστικής και ένθερμης αλλά όχι μυθιστορηματικής, που την αναζήτησε, μετά επιμονής και υπομονής, σε εκκλησιαστικά και δημοτικά αρχεία, ως και στις κοινωνικές στήλες των επτανήσιων και αθηναϊκών εφημερίδων του καιρού της.

Αυτή όμως την αφηγηματική νεκρανάσταση η Ισαβέλλα την οφείλει προ πάντων στο εξοχικό αρχοντικό της οικογενείας στο Γαστούρι. Το πατρογονικό των Βούλγαρη παρά το Αχίλλειον, αφού ο παππούς της, ο κόντε Ζώρζης Βούλγαρης, πούλησε ένα μεγάλο κομμάτι του κτήματός του στον Ηπειρώτη Δημήτριο Βράιλα, πατέρα του Πέτρου Βράιλα-Αρμένη, του οποίου η χήρα πούλησε με τη σειρά της τμήμα στην αυτοκράτειρα Ελισάβετ για να χτίσει, το 1890, το ανάκτορό της. Στο σπίτι των Βούλγαρη στο Γαστούρι η συγγραφέας της βιογραφίας ανακάλυψε τα βιβλία μουσικής της «Κερκυραίας αρχοντοπούλας» και τη συνεπήραν η κοντέσσα και οι λοιποί συγγενείς πρόγονοι. Ακόμη κι εμείς, όταν αναζητήσαμε κάποιο ίχνος της Ισαβέλλας, ως οικοδέσποινα στο Γαστούρι τη βρήκαμε στα Απομνημονεύματα του Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή. Κατά την επίσκεψή του στην Κέρκυρα, τον Σεπτέμβριο του 1863, σημειώνει: «...Κατώκησα δ' εις το ξενοδοχείον της Βενετίας, και ανεζήτησα και ενταύθα τινάς των επισημοτέρων ανδρών, και προ παντός τον Ναπολέοντα Ζαμπέλιον,... όστις με συνώδευσε μετά μεσημβρίαν εις Γαστούρι, την ωραίως το πέλαγος επιβλέπουσαν εξοχήν του κ. Βράιλα και εις ετέραν εξοχήν της κ. Ανίνου...»

Θαυμαστής διά βίου ο Ναπολέων Ζαμπέλιος της Ισαβέλλας, που θα μπορούσε να είχε μείνει στην ιστορία και για το λαμπερό σαλόνι της στην Κέρκυρα. Συμβαίνει όμως το παράξενο για τα σαλόνια της Αθήνας με οικοδέσποινες χωρίς τίτλους ευγενείας να σώζονται μαρτυρίες, σε αντίθεση με τα επτανήσια αριστοκρατικών οικογενειών γραμμένων στο Libro d'oro. Κι αυτό, ένα επακόλουθο της Ενωσης, που έδωσε τη σκυτάλη σε νεόκοπους αστούς, χαντακώνοντας κόντηδες και κοντεσσίνες. Με πικρία, η συγγραφέας παρατηρεί: «...H Ιστορία του πρώην Ιονίου Κράτους δεν ενσωματώθηκε ποτέ στην επίσημη ιστορία του ελληνικού κράτους, ούτε διδάχτηκε ποτέ στα σχολεία...». Γι' αυτό και στο βιβλίο της αναδιηγείται, μέσα από τη δική της οπτική, όσα συνέβησαν από το 1817 - έτος γέννησης της Ισαβέλλας -, όταν ο πρώτος αρμοστής Τόμας Μαίτλαντ επέβαλε ένα πρώτο σύνταγμα δικής του έμπνευσης, ως την Ενωση, το 1864, με αναδρομές σε παλαιότερα γεγονότα και προβολές σε μεταγενέστερα, επιμένοντας στην πρώτη διετή γαλλική κατοχή, τότε που ρίχτηκε στην πυρά η Χρυσή Βίβλος.

Στο επίκεντρο της αφήγησης, οι δύο άνδρες της ζωής της Ισαβέλλας - πατέρας και σύζυγος - και η συμμετοχή τους στην πολιτική μέσα από λόγους και ψηφίσματα, συντάγματα και μεταρρυθμιστικές διατάξεις. Μακρές παρεκβάσεις πάνω στον βασικό ιστό, που συνιστούν τα λιγοστά ίχνη της Ισαβέλλας. Αν και τα ελλιπή δεδομένα του βίου της αντισταθμίζονται από όσα είναι γνωστά για τις μουσικές της επιδόσεις, στις οποίες και εμμένει η συγγραφέας, όπως δείχνουν ο δίσημος τίτλος του βιβλίου και το παράρτημα με τις παρτιτούρες. Τελικά, η βιογραφία παίρνει τη μορφή ελεγείας για «το αρχοντολόι της Κέρκυρας», με την ευρωπαϊκή παιδεία, που αγαπούσε την όπερα και τις δημόσιες τελετές.

Κατά την εκτίμησή μας, το βιβλίο θα είχε απήχηση σε ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό διαφορετικών γενεών, αν έκανε οικονομία σε επιθετικούς προσδιορισμούς και συναισθηματικές εξάρσεις. Ολόκληρο το τρίτο μέρος, όπου ο ερευνητικός μόχθος περιγράφεται ως μεταφυσική αναζήτηση, με τη συγγραφέα να ενθαρρύνεται από το πνεύμα της Ισαβέλλας, πιστεύουμε πως λειτουργεί αποδυναμωτικά. H εκφραστική λιτότητα θα εξυπηρετούσε την πρόθεση της συγγραφέως να υπερασπιστεί την τάξη των ευγενών και ειδικότερα να δικαιώσει τις επιλογές των δύο πολιτικών ανδρών. Κυρίως, να εκφράσει το παράπονο της οικογένειας Βούλγαρη, που τόσο γρήγορα λησμονήθηκε η προσφορά τους ως κτητόρων επί 404 συναπτά έτη του σκηνώματος του Αγίου Σπυρίδωνος. Ως το 1925, αρχής γενομένης το 1521, όταν η Ασημίνα Καλοχαιρέτη, εγγονή του ιερέα που έκανε τη μετακομιδή του λειψάνου από την Κωνσταντινούπολη στην Κέρκυρα, νυμφευόμενη τον Σταματέλο Βούλγαρη, το έφερε ως προικώο στην οικογένεια.

Οπως παρατηρεί και η συγγραφέας, «για μια πολυεπίπεδη και πολυεδρική ανάγνωση της Ιστορίας» απαιτούνται «όλες οι όψεις της Ιστορίας». Αρκεί, θα προσθέταμε εμείς, να αναφέρονται τα αίτια και όχι αορίστως η μοίρα ή η Ιστορία ως προσωποποιημένη κινούσα δύναμη. Οπως κι αν έχει, ενώ η μορφή της Ισαβέλλας εξακολουθεί να λανθάνει, προέκυψε μια τεκμηριωμένη βιογραφία της, και αυτή, όπως το σκήνωμα του Αγίου, ως προικώο για την οικογένεια Βούλγαρη.




MAPH ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ, 24-08-2003