Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης 1974-1990

Η «Ελλάδα της Μεταπολίτευσης», η «μεταπολιτευτική περίοδος», η «πρώτη μεταπολίτευση» είναι οι συνήθεις όροι που χρησιμοποιήθηκαν για να υποδηλώσουν τη βαθιά τομή και τη νέα περίοδο που άνοιξε στην ελληνική ιστορία με την πτώση της δικτατορίας. Μια νέα Ελλάδα αναδύθηκε, παρ' ότι τα σημάδια ή, καλύτερα, τα τραύματα της μεταπολεμικής ιστορίας ήταν ακόμα εμφανή. Το βιβλίο προτείνει μια ερμηνεία των εξελίξεων της Ελλάδας της Μεταπολίτευσης 1974-1990, αναδεικνύοντας την εσωτερική ενότητα και τις αλληλουχίες της περιόδου.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Η μελέτη του Γιάννη Βούλγαρη αποτελεί ένα ενδιαφέρον εγχείρημα ανάγνωσης της πρόσφατης συγκυρίας από τη σκοπιά της πολιτικής επιστήμης, η οποία τα τελευταία χρόνια έχει προσφέρει ένα σημαντικό όγκο βιβλίων σχετικά με μια περίοδο για την οποία απουσιάζουν, εκτός εξαιρέσεων, οι ιστορικές συνθέσεις. Επιλέγοντας ως κύριο πεδίο αναφοράς τα πολιτικά κόμματα, ο Βούλγαρης αφηγείται την ιστορία της περιόδου μέσα από την εξέλιξή τους και τα διαδραματιζόμενα στην κεντρική πολιτική σκηνή, σε συνδυασμό με τις μεγάλες πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές, την κρίση του εθνικού «κεϊνσιανού» μοντέλου και την άνοδο του νεοφιλελευθερισμού-νεοσυντηρητισμού. Οπως φανερώνει και ο υπότιτλος του βιβλίου, ο συγγραφέας αντιμετωπίζει τη Μεταπολίτευση, την οποία ορίζει έως το 1990, ως μια περίοδο εγκαθίδρυσης ενός σταθερού και φιλελεύθερου δημοκρατικού συστήματος, με πολλούς, όμως και ανοιχτούς λογιαρισμούς με το παρελθόν. Στο επίκεντρο του προβληματισμού του βρίσκεται το ΠΑΣΟΚ, η δομή και η λειτουργία του ως κόμματος και κυβέρνησης, ενώ βασική του υπόθεση είναι ότι η συνολική αναμόχλευση που έφερε η άνοδός του στην εξουσία εξάντλησε πολύ γρήγορα τη δυναμική της, αποτέλεσε ένα ριζοσπαστισμό χωρίς μεταρρυθμίσεις.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001







ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο του Γ. Βούλγαρη ξεκινάει με την ανάλυση της νέας βάσης νομιμοποίησης, που δημιουργήθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας και τη «βελούδινη» μετάβαση στη δημοκρατία, όταν κυριάρχησε η κουλτούρα των αντιπάλων του «κράτους της Δεξιάς». Εξω από το πλαίσιο της νέα νομιμοποιητικής βάσης δεν μπορεί να γίνει κατανοητή η μακρόχρονη κυριαρχία του ΠΑΣΟΚ στη μεταπολιτευτική Ελλάδα. Το μετεμφυλιακό πολίτευμα ήταν ένα είδος διπλού κράτους: δημοκρατικό για ένα μέρος των πολιτών και αυταρχικό για τους υπόλοιπους. Η πτώση της δικτατορίας σήμανε το πέρασμα από το διπλό αυτό κράτος και την ελεγχόμενη δημοκρατία στην αυτορυθμιζόμενη δημοκρατία και το κράτος των κομμάτων. Αυτή την εξέλιξη των κομμάτων, της κομματικής δημοκρατίας, εξετάζει στη συνέχεια ο Γ. Βούλγαρης, ρίχνοντας δικαίως το βάρος του στην ανάλυση της πορείας του ΠΑΣΟΚ. Αναλύει, έτσι, τις ιδεολογικές αναζητήσεις στο ΠΑΣΟΚ, την τροποποίηση του πολιτικού του λόγου, την αυταρχική αντιμετώπιση των ιδεολογικών διαφορών, ιδίως με τη λεγόμενη κρίση της Δημοκρατικής Αμυνας και την κρίση της φοιτητικής παράταξης της ΠΑΣΠ. Οπως χαρακτηριστικά γράφει ο Βούλγαρης: «Η αγεφύρωτη συνύπαρξη του αρχικού "επαναστατικού" εθνικο-απελευθερωτικού και τριτοκοσμικού λόγου με τη νέα πολιτική αντιπροσώπευση του κεντρώου-κεντροαριστερού χώρου δεν θα επιτρέψει στο νέο πολιτικό αντικείμενο να συγκροτήσει ένα συνεπή μεταρρυθμιστικό λόγο και αργότερα ανάλογη κυβερνητική πολιτική. Η ενδογενής σχιζοφρένεια θα εκφραστεί με ένα πολιτικό stop and go μια παλινδρόμηση μετά πλήρους ισοπέδωσης στις υπάρχουσες αρνητικές συνθήκες και εκρήξεων ριζοσπαστισμού και "ανυπακοής" εις ανάμνησιν των ιστορικών καταβολών. Κάπου στο ενδιάμεσο των δύο άκρων, το ΠΑΣΟΚ, και μαζί η Ελλάδα, έχασε τη δυνατότητα μιας πολιτικής πραγματικών και ουσιαστικών μεταρρυθμίσεων».

Επειδή για το βιβλίο του Γ. Βούλγαρη υπάρχει μια ξεχωριστή παρουσίαση από τον Θ. Γιαλκέτση, θα ήθελα εγώ προσωπικά να προσθέσω ότι η ανάλυση της περιόδου της πρώτης διακυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ γίνεται με τον πιο ολοκληρωμένο και λεπτομερή τρόπο, με εκφράσεις τόσο ζυγισμένες, που φαίνονται να εκφράζουν την οριστική ιστορική καταγραφή, παρ' όλο που πρόκειται για νωπά ακόμη ιστορικά γεγονότα, που θα τα θυμηθούν όσοι τα έζησαν και θα τα μάθουν οι νεότεροι.



ΣΠΗΛΙΟΣ ΠΑΠΑΣΠΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/01/2002






ΚΡΙΤΙΚΗ



Για να «επιβιώσει» σήμερα ένα βιβλίο πολιτικού στοχασμού και ανάλυσης πρέπει να έχει ξεχωριστές ιδιότητες. Το βιβλίο του Γιάννη Βούλγαρη έχει πετύχει κάτι περισσότερο από την απλή επιβίωση γιατί διαφέρει από τα υπόλοιπα που έχουν γραφεί για την πολιτική στη σύγχρονη Ελλάδα. Δεν είναι δημοσιογραφική ανάλυση ούτε τυπική μονογραφία πολιτικής επιστήμης. Εχει αναγνωριστεί ήδη από διαφορετικές μερίδες του αναγνωστικού κοινού ως βιβλίο αναφοράς. Το κοινό του δεν είναι μόνο οι πολιτικοί επιστήμονες και οι ιστορικοί της σύγχρονης Ελλάδας αλλά και οι γενιές που έζησαν τα γεγονότα της περιόδου 1974-1990, για τις οποίες το έργο αυτό αποτελεί σύνοψη βιωμάτων, καθώς και οι νεότερες γενιές, οι οποίες, κατά τον συγγραφέα, «βλέπουν αυτήν την περίοδο περίπου όπως έβλεπε η δική μου γενιά τον Μεσοπόλεμο» (σ. 14). Ο Βούλγαρης προσφέρει ενδελεχή επισκόπηση της περιόδου και νέες ερμηνείες, χάρη σε καινούργιες έννοιες και μεταφορές που έχει κατασκευάσει. Μια τέτοια έννοια-κλειδί του συγγραφέα είναι, π.χ., η «διπλή συνείδηση» των μελών του ΠαΣοΚ, τα οποία δεν γεφύρωσαν ποτέ το χάσμα ανάμεσα στην τρέχουσα πολιτική του κόμματός τους και στην αριστερή ρητορεία της ηγεσίας του. Το χάσμα προέκυψε γιατί το ΠαΣοΚ δεν απέκτησε ποτέ μια «εμπεδωμένη σοσιαλιστική κουλτούρα, μια αφομοιωμένη παράδοση» (σ. 89). Σχετική μεταφορά του συγγραφέα είναι η «πρόσκρουση του ΠαΣοΚ στα τοιχώματα της πραγματικότητας». Ετσι οι ριζοσπαστικές υποσχέσεις του για αλλαγή έμειναν μετέωρες.

Ως συγκεκριμένη ανάλυση της συγκεκριμένης κατάστασης, Η Ελλάδα της μεταπολίτευσης είναι βιβλίο που μοιάζει περισσότερο με το πρώτο βιβλίο του Βούλγαρη, το οποίο αφορούσε τη μεταπολεμική Ιταλία (Ο δύσκολος εκσυγχρονισμός, Εξάντας, Αθήνα, 1990, και σε ιταλική μετάφραση Carocci, Ρώμη, 1998) παρά με τις θεωρητικές δημοσιεύσεις του (Φιλελευθερισμός, συντηρητισμός, κοινωνικό κράτος, 1973-1990, Θεμέλιο, Αθήνα, 1994). Ο συγγραφέας είναι ερευνητής του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών και γνωστό στέλεχος της Ανανεωτικής Αριστεράς. Δηλαδή ξέρει την πολιτική από έξω κι από μέσα. Οι περισσότερες έννοιες του τελευταίου βιβλίου του είναι, θα έλεγα, ιδίας κοπής, πράγμα που ήδη καθιστά το έργο πρωτότυπο, αλλά κατά τούτο και λιγότερο «εξαγώγιμο». Δηλαδή πιστεύω ότι το βιβλίο ανήκει περισσότερο στην πολιτική ιστορία ή στην ιστορική κοινωνιολογία παρά στη συγκριτική πολιτική ανάλυση. Και αυτό γιατί ορισμένες από τις διαφωτιστικές για τη μεταπολιτευτική Ελλάδα έννοιές του δεν θα ήσαν το ίδιο χρήσιμες για τη μελέτη άλλων ιστορικών περιόδων ή άλλων κρατών. Πάντως ο Βούλγαρης χρησιμοποιεί και έννοιες της πολιτικής επιστήμης όταν θεωρεί ότι ταιριάζουν στη μελέτη της ελληνικής περίπτωσης. Τέτοιες είναι η δημοσιονομική κρίση του κράτους, η «έκτακτη πολιτική ατζέντα» των μεταβατικών φάσεων και ο λαϊκισμός. Μέλημά του δεν είναι τόσο να εφαρμόσει θεωρίες όσο να κατανοήσει την ελληνική πολιτική μετά το 1974 εντάσσοντάς την στο ευρύτερο πλαίσιο των δυτικών κοινωνιών. Το πλαίσιο αυτό, που αποτελεί κύρια παραδοχή του συγγραφέα, ορίζεται ως ένας μακρύς ιστορικός κύκλος που στα τέλη του 20ού αιώνα χαρακτηρίστηκε «(α) από την κρίση του μεταπολεμικού εθνικού "κεϋνσιανού" μεταρρυθμισμού» και «(β) από την άνοδο του νεοφιλελεύθερου-νεοσυντηρητικού κύματος» (σ. 17). Στενότερο και δευτερεύον συγκριτικό πλαίσιο, στο οποίο ο συγγραφέας τοποθετεί την ελληνική πολιτική, είναι η Νότια Ευρώπη (Ισπανία, Ιταλία, Πορτογαλία, κάποτε κάποτε η Γαλλία).

Κατά τη γνώμη μου, η Ελλάδα της τελευταίας 25ετίας αξίζει να μελετηθεί στο πλαίσιο της Νότιας Ευρώπης. Η ένταξή της στο στενότερο αυτό πλαίσιο μου φαίνεται πιο χρήσιμη από την αναγωγή των ελληνικών εξελίξεων στον ευρύτερο ιστορικό κύκλο της Δύσης, στον οποίο ο Βούλγαρης δίνει μεγαλύτερη έμφαση. Η σύγχρονη Ελλάδα έχει αρκετές ιστορικές ομοιότητες με τις κοινωνίες της Νότιας Ευρώπης, αλλά ακόμη και σε σύγκριση με αυτές αποτελεί ειδική περίπτωση. Πόσο μάλλον σε σύγκριση με τις υπόλοιπες δυτικές κοινωνίες. Παρά την κοινή πορεία της μεταπολεμικής Ελλάδας με τις υπόλοιπες δυτικές κοινωνίες στην κατεύθυνση του καπιταλιστικού εκσυγχρονισμού και του πολιτικού εκδημοκρατισμού, οι ιδιομορφίες του ελληνικού πολιτικού συστήματος (υπερσυγκεντρωτικό κράτος, ευμεγέθης κυβέρνηση, πολωτική πολιτική κουλτούρα, αρχηγικά ή λαϊκιστικά κόμματα, αδιάπτωτες πελατειακές σχέσεις κτλ.) συνδέονται στενά με μια ιδιαίτερη, σχετικά σπάνια στη Δύση, οικονομική και κοινωνική δομή («δυαδική» οικονομία, συγκριτικά ογκώδης, ακόμη και σήμερα, τάξη μικροϊδιοκτητών στην ύπαιθρο και αυτοαπασχολουμένων στις πόλεις, πολλά παραδοσιακά νοικοκυριά και μικρή ακόμη συμμετοχή των γυναικών στην αγορά εργασίας, ελάχιστη συμμετοχή των πολιτών σε μη κρατικές και εθελοντικές οργανώσεις).

Σε κάθε περίπτωση, το βιβλίο έχει υποδειγματική μέθοδο. Κατ' αρχήν η μεταπολιτευτική δημοκρατία περιγράφεται ως τομή και ως συνέχεια της ελληνικής μετεμφυλιακής ιστορίας (εξ ου και ο υπότιτλος του βιβλίου). Υστερα, σε κάθε υποπερίοδο (1974-1981, 1981-1985, 1985-1989 και 1989-1990), παρουσιάζονται διαδοχικά η γενική πολιτική κατάσταση, η οικονομική και η εξωτερική πολιτική, τα εργατικά συνδικάτα και αναλυτικά το καθένα από τα πολιτικά κόμματα της εποχής. Τα καλύτερα μέρη του βιβλίου είναι εκείνα στα οποία ο Βούλγαρης εξασκεί την τέχνη που πάντοτε έκανε τα κείμενά του ξεχωριστά, δηλαδή την ικανότητά του να βλέπει κάτω από την επιφάνεια των πραγμάτων, να ανασύρει βαθύτερες ροπές και να τις αρθρώνει ευδιάκριτα. Τέτοια μέρη του βιβλίου είναι η ανάλυση της κομματικής δημοκρατίας μετά τη μεταπολίτευση (σ. 43-55), της «απο-ριζοσπαστικοποίησης» του ΠαΣοΚ μετά την άνοδό του στην εξουσία (σ. 145-57), της ταυτόχρονης εξάντλησης της αντιδεξιάς ιδεολογίας και του κεϋνσιανού μεταρρυθμισμού (σ. 272-85) και της υπόθεσης Κοσκωτά (σ. 346-59). Το βιβλίο είναι τεκμηριωμένο με κατανοητά στοιχεία και έχει παραπομπές στις οποίες σταχυολογούνται οι εγκυρότερες πηγές. Γι' αυτό θα άξιζε να συνοδεύεται στο τέλος από ευρετήρια όρων και ονομάτων. Κλείνοντας το βιβλίο, θυμήθηκα την υπόσχεση που είχε δώσει ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου, ότι δηλαδή θα προσφέρει «την απόλαυση της ανάγνωσης» (σ. 23). Η υπόσχεση τηρείται κατά γράμμα.



Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος (καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 21-04-2002