Η πρόκληση της ηγεμονίας

Η Ελλάδα με καθυστέρηση και αγωνία, πρόλαβε άλλο ένα σπουδαίο ραντεβού με την Ιστορία, την καθιέρωση του ευρώ. Όπως παλαιότερα, επίσης με αγωνία, είχε κατορθώσει να παρακολουθήσει τους μεγάλους ιστορικούς μετασχηματισμού της Νεωτερικότητας: τη συγκρότηση του Εθνικού Κράτους, την υιοθέτηση των φιλελεύθερων θεσμών και της καθολικής ψηφοφορίας, την εκβιομηχάνιση και τον συνδικαλισμό, την ένταξη στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα.
Δεν πρόλαβε όμως να χαρεί την επιτυχία, καθώς βρέθηκε μαζί με όλη την Ευρώπη, στη δίνη της διεθνούς κρίσης με επίκεντρο τον πόλεμο του Ιράκ. Ένα-ένα τα κομμάτια που διαμόρφωσαν τις ισορροπίες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν αποσυναρμολογηθεί. Η κατάρευση της Σοβιετικής Ένωσης έφερε το τέλος του διπολισμού. Η μιλιταριστική απάντηση της Αμερικής του Μπους στο τρομοκρατικό χτύπημα της Νέας Υόρκης προκάλεσε το «σχίσμα της Δύσης». Ο πολλαπλασιασμός των προτεκτοράτων αντέστρεψε την αντιαποικιακή πορεία. Μια σκοτεινή και δυσοίωνη περίοδος μακράς διάρκειας έχει ανοίξει για όλο τον Κόσμο. Ο αμερικανικός νεοσυντηρητισμός φιλοδοξεί να καθορίσει μόνο του τις νέες ισορροπίες του 21ου αιώνα.[...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Με μια εξαιρετικά διεισδυτική ανάλυση ο Γιάννης Βούλγαρης κατορθώνει να συναρπάσει τον αναγνώστη και να του δείξει, ένα προς ένα, τόσο τα σημαντικά σημεία καμπής που οδήγησαν στην υφιστάμενη πραγματικότητα όσο και εκείνα τα οποία κατά τη γνώμη του θα μπορούσαν να διαμορφώσουν τη μελλοντική. Από το ειδικό προς το γενικό, ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα ιστορικά, τα κοινωνικά, τα πολιτικά και, εν μέρει, τα οικονομικά δεδομένα επιτυγχάνει πολύ παραστατικά να κατευθύνει τη σκέψη του αναγνώστη προς σημεία σχετικά ανεξερεύνητα ή, μάλλον, συγκαλυμμένα από τη σκόνη της καθημερινότητας, σημεία όμως που έχουν μεγάλη σημασία και για τη διαμόρφωσή της. Ο Γιάννης Βούλγαρης είναι διδάκτορας Πολιτικών Επιστημών, ερευνητής στο Ινστιτούτο Πολιτικής Κοινωνιολογίας του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών και αρθρογραφεί στην εφημερίδα «Τα Νέα». Οι μελέτες του προσπαθούν να εξηγήσουν τις εξελίξεις κυρίως από την κοινωνιολογική τους πλευρά, και το υπό συζήτηση βιβλίο κινείται πάνω σε αυτό ακριβώς το μοτίβο.

Το αντικείμενο που πραγματεύεται ο συγγραφέας στην Πρόκληση της ηγεμονίας έχει να κάνει με τη μονομερή πρόκληση που απευθύνουν προς τον υπόλοιπο κόσμο οι ΗΠΑ, ως προς το ποιος θα έχει τον βασικό λόγο στη διαμόρφωση της μελλοντικής του όψης. Στο ζήτημα όμως αυτό ο Βούλγαρης φθάνει μόνον αφότου έχει αναλύσει τις επί μέρους περιπτώσεις (δηλαδή την Ελλάδα και την Ευρώπη), ώστε να μπορέσει ακολούθως να συνθέσει, με βάση τα υπόβαθρα των τελευταίων, την πρότασή του (σύμφωνα πάντα με τις τοπικές και εθνικές ιδιαιτερότητες που παρατίθενται στο βιβλίο). Ετσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι μετά την αντιαποικιακή διαδικασία που κορυφώθηκε τις προηγούμενες δεκαετίες και την εν συνεχεία παγκοσμιοποίηση της οικονομίας που ακολούθησε την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ, δημιουργήθηκε αντιπαλότητα μεταξύ δύο ομοιογενών ιδεολογικώς κόσμων (βλ. σελ. 195: «το σχίσμα της Δύσης»), από την οποία εκείνος που θα βγει νικητής θα έχει και το δικαίωμα να καθορίζει τη μοίρα του πλανήτη. Με άλλα λόγια, η πρόκληση για την οποία μιλάει ο Βούλγαρης είναι διπλή: εκείνη που απευθύνουν οι ΗΠΑ προς την Ευρώπη για το ποιος θα επικρατήσει στο παγκόσμιο οικονομικό σκηνικό και η πρόκληση που απευθύνουν οι ευρωπαίοι πολίτες προς την πατρίδα τους, την Ευρώπη, για το πώς θα διαμορφωθεί ο θεσμικός της ρόλος στο νέο παγκόσμιο σκηνικό (σελ. 200).



Τα αντανακλαστικά των Ελλήνων



Με αφετηρία την ανάλυση της σημερινής πραγματικότητας στην Ελλάδα, και κυρίως την εξέταση του πώς και από πού προήλθε αυτή η πραγματικότητα, καταλήγει ο συγγραφέας σε μια άκρως ενδιαφέρουσα παρουσίαση. Από την «Ελλάδα της φανφάρας» ως την «Ελλάδα της μιζέριας», η εναλλαγή των επιτυχιών με τις αποτυχίες δημιούργησε ένα αυθεντικό προϊόν το οποίο σύμφωνα με τον συγγραφέα δεν τα κατάφερε και τόσο άσχημα. Σαν ένα έμφυτο ένστικτο επιβίωσης, τα ανακλαστικά των Ελλήνων δείχνουν ότι λειτούργησαν σωστά οσάκις οι συνθήκες το απαίτησαν. Ωστόσο φαίνεται πως τα συμφέροντα πάντοτε κρατούν την αναγκαία αντίδραση για το τέλος - λίγο προτού τους ξεφύγει η κατάσταση από τα χέρια.

Ετσι, κατά τον Βούλγαρη, οι προκλήσεις που απευθύνονται (από τις ΗΠΑ, αλλά και από την ευρωπαϊκή πραγματικότητα) ανοίγουν έναν νέο πολιτικό κύκλο για την ελληνική πραγματικότητα, ο οποίος θα πρέπει να αφήσει πίσω του τα υφιστάμενα κόμματα εξουσίας (βλ. το ΠαΣοΚ και τη ΝΔ) και να κοιτάξει μπροστά. Σε αυτό το σημείο ο αναγνώστης θα μπορούσε να αντιτείνει ότι τα κόμματα έχουν την ικανότητα να εξελίσσονται και να μετασχηματίζονται στην προσπάθειά τους να παραμείνει ο λόγος τους επίκαιρος.

Ο συγγραφέας όμως βλέπει ένα κενό πολιτικού λόγου, ένα έλλειμμα πολιτικής, το οποίο δεν μπορεί να αναπληρωθεί χωρίς τη συνολική ανασύσταση του πολιτικού σκηνικού σύμφωνα με τις επιταγές των καιρών.



Από το εθνικό στο υπερεθνικό



Αλλωστε κατά τον συγγραφέα η μετάβαση από το εθνικό στο υπερεθνικό δεν είναι μια πρόσφατη διαδικασία δέκα ετών, αλλά μεγαλύτερη και βαθύτερη - με βάθος πλέον των πεντακοσίων ετών - και συνεπώς έχει μεγάλη σημασία για την πρόβλεψη των μελλοντικών σχημάτων και συνδυασμών η ανάλυση των εκάστοτε ιστορικών μορφών της (σελ. 111). Γι' αυτό και συμπεραίνει ότι η μορφή που θα πάρει το αντικείμενο της σύγχρονης πολιτικής διακυβεύεται ταυτόχρονα σε τοπικό, εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο. Ετσι ο Κερκυραίος γίνεται Ελληνας και ο Ελληνας Ευρωπαίος. Ο μετασχηματισμός αυτός μπορεί και εκφράζεται λοιπόν μόνο μέσα από την εξέλιξη του πολιτικού λόγου, ο οποίος, κατά τον συγγραφέα πάντα, τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, αλλά και σε ολόκληρη την Ευρώπη, έχει μείνει στάσιμος (βλ. σελ. 170: «η αμηχανία της σημερινής σοσιαλδημοκρατίας»).

Θα έπρεπε πάντως να σταθούμε στο γεγονός ότι για την εξαγωγή των συμπερασμάτων του ο Βούλγαρης βασίζεται ως επί το πλείστον στα κοινωνιολογικά και ιστορικά ευρήματα και αποφεύγει να εμπλέξει τις διαφαινόμενες δυσμενείς οικονομικές εξελίξεις (και ειδικότερα αυτές που θα έχουν να κάνουν με τα δημογραφικά δεδομένα). Ετσι ίσως να καθορίζονται οι προκλήσεις μόνο στο επίπεδο της πολιτικής. Αν όμως συμπεριληφθούν και ορισμένες οικονομικές εξελίξεις, τότε ίσως οι προκλήσεις να πολλαπλασιάζονται. H απάντηση προς τις ΗΠΑ και οι απαιτήσεις των πολιτών της Ευρώπης για τον «ενωσιακό θεσμικό ρόλο» της υπερεθνικής τους οντότητας συνιστούν αναμφίβολα σημαντικές προκλήσεις. Κατά τη γνώμη μας όμως, σημαντική είναι και η πρόκληση που έχει να κάνει με την εσωτερική βιωσιμότητα των τοπικών συστημάτων. Διότι μια πιθανή, εκ των δυσμενών δημογραφικών δεδομένων προερχόμενη, οικονομική κρίση θα μπορούσε πράγματι να καταστήσει τα πολιτικά κόμματα παρελθόν σε ολόκληρη την Ευρώπη και να σηματοδοτήσει ένα πισωγύρισμα, ακυρώνοντας την πρόοδο που έχει συντελεσθεί. Υπό το πρίσμα της συνθέσεως λοιπόν των διαφόρων όψεων των προκλήσεων (βλ. των σημείων καμπής), το βιβλίο αυτό καθίσταται εξαιρετικά ενδιαφέρον και δύναται να αποτελέσει αφορμή για περαιτέρω σκέψεις και προβληματισμούς.



Νίκος A. Κεράνης (οικονομολόγος)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 15-06-2003