25 χρόνια μετά. Γιάννης Πάνου ...από το στόμα της παλιάς Remington...

Μάιος του 1981. Σε ένα άσημο τυπογραφείο της Θεσσαλονίκης τυπώνεται ένα βιβλίο που έμελλε να αποτελέσει μια μεγάλη τομή στην ελληνική πεζογραφία. Ο συγγραφέας του σχεδόν άγνωστος: Γιάννης Πάνου. Ο τίτλος του άβολος: ...από το στόμα της παλιάς Remington... Είκοσι πέντε χρόνια μετά, τέσσερις νεώτεροι πεζογράφοι, με μια πρωτόγνωρη συλλογική χειρονομία, αποτίουν την οφειλόμενη τιμή, εξηγώντας γιατί, μετά από αυτό το βιβλίο, δεν εννοούμε το ίδιο πράγμα όταν μιλάμε για «πεζογραφία» και «μυθιστόρημα». Μια χειρονομία με βαρύ συμβολικό φορτίο και πολλαπλές συνδηλώσεις, που θα συζητηθεί.

Στον πρόλογό του, ο Παναγιώτης Μουλλάς θέτει το μέτρο των πραγμάτων: μπορούμε να ταυτίσουμε την Remington με την ολοκλήρωση μιας λογοτεχνικής πορείας συνδεδεμένης κυρίως με τον μοντερνισμό;

Ακολούθησε ένα ακόμη βιβλίο του Γιάννη Πάνου, η Ιστορία των μεταμορφώσεων, που εκδόθηκε το 1998, λίγο πριν από τον θάνατό του. Θα χρειαστούν άλλα είκοσι πέντε χρόνια για να έρθει ο καιρός και αυτού του βιβλίου; Ήταν ο συγγραφέας Γιάννης Πάνου τόσο μπροστά από την εποχή του ή εμείς τόσο πίσω από τη λογοτεχνία που γράφεται στις μέρες μας; Έφθασε λοιπόν η ώρα της Remington;

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ας το προκαταβάλουμε ευθύς εξαρχής: η ανάγνωση του πρώτου μυθιστορήματος του Γιάννη Πάνου αποτέλεσε για τον γράφοντα μια κορυφαία αναγνωστική εμπειρία, της οποίας το ίχνος δεν έχουν καταφέρει να σβήσουν οι δύο συναπτές δεκαετίες που έχουν μεσολαβήσει έκτοτε. Ας μας συγχωρηθεί λοιπόν ο θερμός τόνος και ας χρεωθεί όλος στον ενθουσιασμό του εικοσιπεντάχρονου, τότε, άγουρου αναγνώστη.

Ηταν φυσικό λοιπόν ανάλογο ενθουσιασμό να μας προκαλέσει η πρόσφατη έκδοση από τον «Καστανιώτη» του αφιερωματικού τομιδίου με τίτλο: «25 χρόνια μετά. Γιάννης Πάνου: ...από το στόμα της παλιάς Remington...», το οποίο συνυπογράφουν τέσσερις συγγραφείς, ο Κ. Βούλγαρης, ο Θ. Σκάσσης, ο Μ. Φάις και ο Τ. Χατζητάτσης, και υποστηρίζουν, προλογίζοντας και επιμετρώντας, δύο πανεπιστημιακοί, ο Π. Μουλλάς και ο Α. Σαΐνης.

Το βιβλίο συνιστά, άνευ ετέρου, ένα καινοφανές για τα λογοτεχνικά μας ήθη εγχείρημα: τέσσερις συγγραφείς γράφουν από κοινού -και δεν είναι χωρίς σημασία αυτή η συλλογικότητα- για ένα μυθιστόρημα, επίσης καινοφανές στην εποχή του, που η «άλως της φήμης του» έχει προ πολλού υπερβεί τον τεθνεώτα συγγραφέα του. Ο χαρακτήρας αυτός της έλλογης αποτίμησης -που δεν υπονομεύεται καθόλου, το αντίθετο, ενισχύεται από το άλογο στοιχείο της αγάπης προς το πρόσωπο και το έργο- καταφάσκει με τον καινούριο, πολυσύνθετο ρόλο, τον οποίο έχει επωμιστεί ο σύγχρονος συγγραφέας ως ένα πρόσωπο που, πέρα από το καθεαυτό έργο, μπορεί να υποστηρίζει θεωρητικά και κριτικά τη συνολική παρουσία του και να παρεμβαίνει στη διαμόρφωση της τρέχουσας πολιτισμικής πραγματικότητας.

Ο λόγος των τεσσάρων συγγραφέων ξεδιπλώνεται στο μεταίχμιο του κριτικού και του βιωματικού-αναγνωστικού λόγου (ας μην ξεχνάμε ότι η ανάγνωση, πέρα από τη «μορφωτική» της διάσταση, συνιστά, ειδικά για τον συγγραφέα, κι ένα κορυφαίο βίωμα), επιχειρώντας μια σύνθεση της φιλολογικής ανάγνωσης με το ψυχικό αποτύπωμα που άφησε πάνω τους η «Remington», μια σύνθεση του έλλογου στοχασμού με μια μεταγλώσσα της συγκίνησης.

(Κι αυτό δεν είναι τυχαίο: η «Remington», από το μακρινό 1981, μας γνέφει δηλώνοντας πως δεν μπορεί να υπάρξει συλλογική ιστορία χωρίς το θυμικό στοιχείο, ακριβώς όπως δεν μπορεί να υπάρξει ατομική ιστορία χωρίς το έλλογο στοιχείο μιας φιλοσοφικής, υπερβατικής ή πολιτικής, θέασης και ερμηνείας του κόσμου. Αυτό το οδυνηρό ζεύγμα άλλωστε νομίζουμε πως ωθεί στα ακραία του όρια ο Πάνου με την «Ιστορία των Μεταμορφώσεων», έχοντας πιθανότατα φτάσει ο ίδιος στο σημείο αυτού του έσχατου απολογισμού.)

Τα κείμενα και των τεσσάρων συγγραφέων -πιο βιωματικό του Χατζητάτση, πιο «θεωρητικά» των υπολοίπων- είναι κείμενα που, πέρα από τη θεωρητική τους επάρκεια, μαρτυρούν τη συγκίνηση που τους γέννησε η ανάγνωση της «Remington». (Απάντηση ίσως σε όσους κατηγορούν συλλήβδην τα μοντερνικής πνοής κείμενα για ψυχρότητα και έλλειψη συγκίνησης, και αφορμή για να ξαναδούμε πώς νοείται η «συγκίνηση» στη μεταμοντέρνα συνθήκη, μια συγκίνηση που έχει μετατοπιστεί από το θυμικό στο γενικότερο διανοητικό πεδίο.) Κοινός παρονομαστής τους -αλλά και του σοφού, λιγόλογου προλόγου του Μουλλά- η αφηγηματολογική προσέγγιση του μυθιστορήματος, πιθανότατα επειδή κοινός παρονομαστής όλων των σύγχρονων σημαντικών μυθιστορημάτων είναι οι αφηγηματικές τους τεχνικές.

Πράγματι: αν κάτι διακρίνει το μυθιστόρημα του Πάνου από άλλα που πραγματεύτηκαν επίσης τη σχέση μας με την (πρόσφατη) Ιστορία, αυτό είναι η πολυπλοκότητα των αφηγηματικών μηχανισμών. Η πολλαπλότητα (άρα και ο κερματισμός) των αφηγηματικών χρόνων, η περιδιάβαση (άρα και ο κερματισμός) των χώρων, η ίδια η ρυτιδωμένη επιφάνεια της αφήγησης, το αβέβαιο, αν όχι πληγωμένο, πρόσωπο του κεντρικού αφηγητή, η εναλλαγή και μείξη πολυάριθμων αφηγηματικών πρακτικών (πρωτοπρόσωπη, τριτοπρόσωπη, εσωτερική-εξωτερική εστίαση κ.λπ.), η διαβόητη αυτοσυνειδησία της γραφής, ο στοχασμός περί την ίδια την κατασκευή του μυθιστορήματος (ένας στοχασμός απαλλαγμένος από τη βραδυγλωσσία του σύγχρονου θεωρητικού ιδιώματος, ένας στοχασμός σχεδόν υπαρξιακός), καθιστούν τη «Remington» ένα πολυσύνθετο αφηγηματικά μυθιστόρημα και, αν ζούσαμε σε άλλη χώρα, όπου η λογοτεχνία, μέσω των μεγάλων συγγραφέων, θα συνέχιζε να θωρακίζει φαντασιακά την κοινωνία, θα ήταν και ένα κεντρικό κείμενο για την εθνική μας αυτογνωσία.

Ολα αυτά όμως μικρή σημασία θα είχαν, αν δεν υπήρχε η ψίχα του κειμένου: η αδιάλειπτη σύμπλεξη της ατομικής μοίρας με την Ιστορία, και ο τρόπος με τον οποίο αφήνει τα χνάρια της η δεύτερη πάνω στην πρώτη. Και μαζί: η εξωστρέφεια της ίδιας της σύνθεσης του μυθιστορήματος -για πρώτη φορά, νομίζουμε, στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας με αυτόν τον τρόπο, η οποία διαψεύδει τη φημολογούμενη εσωστρέφεια και κλειστοφοβία του μοντερνισμού.

Εδώ πρέπει να ειπωθεί κάτι: αν ο Πάνου εκθέτει σε δημόσια θέα την «κατασκευαστική» πλευρά της δημιουργίας του μυθιστορήματος, δεν το κάνει από μοντερνιστικό νάζι, αλλά επειδή αυτή η πλευρά είναι μέρος της ύπαρξής του, της δικής του αλλά και του ήρωά του, η εξέλιξη του οποίου, κατά την παρατήρηση του Μουλλά, «σε συγγραφέα συμβαδίζει (αν δεν ταυτίζεται κιόλας) με την εξέλιξη της ίδιας της μυθιστορηματικής πράξης».

Το έργο του Πάνου συνδέεται με τα ακραία όρια του ατομικού και του συλλογικού βίου, με τον οντολογικό αλλά όχι ανιστορικό προορισμό του ανθρώπινου προσώπου (ιδέα που θα προωθήσει ακόμη περισσότερο στην «Ιστορία των Μεταμορφώσεων», φτάνοντάς τη στα όρια μιας, άλλοτε ρητής και άλλοτε υπόρρητης, κοσμολογίας). Απόγονος κατευθείαν γραμμή του Τσίρκα και του Αλεξάνδρου, αλλά οπωσδήποτε -και λόγω χρόνου- πιο προωθημένος τεχνικά και από τους δύο, καταφέρνει να μας δώσει την πρώτη σχεδόν μεταϊστορική ματιά προς την (πρόσφατη) Ιστορία που γνώρισε η ελληνική λογοτεχνία. Ο Πάνου ενσωματώνει τον κύκλο της ζωής σ' εκείνον της γραφής μ' έναν τρόπο αδιαίρετο, ενοποιητικό, αξεδιάλυτο. Και το επίτευγμά του γίνεται ακόμη μεγαλύτερο, αν λάβει κανείς υπόψη του ότι το κέντρο του πρώτου κύκλου το καταλαμβάνει η Ιστορία, ενώ στο εσωτερικό του δεύτερου αντηχεί η παράφορη αγωνία της έκφρασης.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/11/2006