Τα άλογα της Αρκαδίας

Ζούμε εδώ στην Κάπελη, στο δάσος των βελανιδιών βρήκαμε καταφύγιο, όταν απ' την Τεγέα φύγαμε διωγμένοι και τρέχοντας γλυτώσαμε απ' τα σπαθιά, τα βέλη και τα ακόντια των άλλων. Του εμφυλίου τα δεινά μόνο εμείς έχουμε υποφέρει, ενώ οι οπαδοί του Πρόξενου όλη τη χώρα νέμονται, στα σπίτια μας μέσα κατοικούν, πήραν τα χωράφια μας και τα επικαρπούνται, αρμέγουν τα κοπάδια μας, τα άλογά μας καβαλάνε.
Περάσαμε χρόνους και καιρούς στη δυστυχία, ώσπου αυτοί οι ξένοι ήρθαν, αν είναι ευλογημένοι, και ευθύς μας βάλαν να δουλέψουμε. Ιπποφορβείο, είπαν, πως πρέπει εδώ να γίνει και έργα πολλά ξεκίνησαν. Υδραγωγεία θεόρατα φέραν νερό τρεχούμενο στους σταύλους, που είναι φτιαγμένοι με κορμούς καλά θηλυκωμένους, κρύο να μη διαπερνά ούτε και πόδι αλόγου. Στη στέγη βάλαμε καλάμια ψαθωτά και από πάνω φτέρη, για να κρατάει τη δροσιά και τη βροχή να διώχνει. Το κάθε άλογο έχει δωμάτιο δικό του, έχει το παχνί του σκαμμένο σε χοντρό κορμό, εκεί τρώει τη βρώμη, το σανό του, όχι να σκύβει να βρει το φαΐ του στο χώμα που πατάει. Γύρω απ' τους σταύλους φτιάξαμε ωραίες περιφράξεις με όρθια ξύλα, μυτερά, μπηγμένα μες στο χώμα, αγρίμια να μη μπαίνουνε ούτε και άνθρωπος κακός να πλησιάζει τα άλογα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δεν θα εντάσσαμε στον νεόκοπο όρο της διακειμενικότητας τη γόνιμη συνομιλία ενός νεότερου συγγραφέα με έναν πρεσβύτερο και δη συντοπίτη του. Ήδη από το περυσινό πρώτο αφηγηματικό βιβλίο του Κ. Βούλγαρη, Στο όνειρο πάντα η Πελοπόννησο (εκδόσεις Γαβριηλίδης), πρόβαλλε ως σημείο αναφοράς το μυθιστόρημα του Γιάννη Πάνου... από το στόμα της παλιάς Remington..., που συμπλήρωνε εικοσαετία «αφανούς» κυκλοφορίας. Του Κ. Βούλγαρη οι εμμονές συγκλίνουν στο εμφύλιο σώμα, όπως το διέγραψε ο Γιάννης Πάνου να διαχέεται στις πολεμικές αναμετρήσεις μεταξύ ομοεθνών που έλαβαν χώρα στο νοτιότερο άκρο της Βαλκανικής χερσονήσου από αρχαίων χρόνων ως και πριν από μισό αιώνα, κάποτε μεταξύ ελληνικών πόλεων και αργότερα, όταν οι πόλεις είχαν πλέον συνενωθεί σε κράτος, μεταξύ αντιφρονούντων μερίδων. Το εμφύλιο όμως σώμα για τους δύο συγγραφείς προεκτείνεται περαιτέρω. «Εραστής του πεζού λόγου», ο οποίος «αφήνει τον εαυτό του ελεύθερο στα βαθιά νερά του μύθου», αυτοπροσδιορίζεται ο φιλόσοφος, ένα από τα προσωπεία του αφηγητή στο δεύτερο και δυστυχώς στερνό βιβλίο του Γιάννη Πάνου, Ιστορία των μεταμορφώσεων (1998), και ως κύριο μέλημά του ορίζει «τον καθαρμό της γλώσσας». Πρόσθετη ένδειξη, αν υποθέσουμε πως χρειάζεται, για το τυράννισμα του εν λόγω συγγραφέα με την ελληνική γλώσσα, που και αυτή τελικά παρουσιάζεται ως μέρος του εμφυλίου σώματος, αφού παρομοίως στη διάρκεια του χρόνου πολλαπλώς σχίζεται και σπαράσσεται.

Αυτά ως προς τον πρεσβύτερο αρκάδα λογοτέχνη. Ο νεότερος εμφανίστηκε μόλις πέρυσι και ήδη εφέτος με το δεύτερο βιβλίο του κάνει λόγο για έναν εν εξελίξει «αφηγηματικό κύκλο» υπό τον τίτλο Το εμφύλιο σώμα. Τα τελευταία χρόνια ο Κ. Βούλγαρης αναπτύσσει όλο και εντονότερη δραστηριότητα ως βιβλιοκριτικός και δοκιμιογράφος, γι' αυτό και η μεταπήδησή του στην αφήγηση στάθηκε μάλλον αιφνιδιαστική, καθώς μάλιστα επιδεικνύει ικανότητες καθόλου ευκαιριακές. Το πρώτο βιβλίο του εντρυφεί στο τελευταίο κομμάτι του εμφυλίου σώματος της ιστορίας, την αναμέτρηση στο δεύτερο κυρίως ήμισυ της δεκαετίας του '40. Πιθανώς και υπεκφεύγοντας ο συγγραφέας το αποκαλεί κέντρωνα, αφού αντί ομηρικών στίχων και βιβλικών αποσπασμάτων υποτίθεται πως συνταιριάζει ποικίλες αφηγήσεις. Πιστός στο γράμμα αυτού του περιφρονημένου λογοτεχνικού είδους δείχνει ο συγγραφέας, όχι όμως και στο πνεύμα, μια και απουσιάζει ο παιγνιώδης χαρακτήρας. Ωστόσο και αυτός, όπως και οι βυζαντινοί ποιητές που επιδόθηκαν στο είδος, κατά τη σύνθεση του κέντρωνά του επιδιώκει τον εξευγενισμό. Εμβολιάζοντας στον κορμό της επίσημης ιστορίας μαρτυρίες και επιστολές ανταρτών, στοχεύει στη βελτίωση προς το πιστότερο της ιστορίας του Εμφυλίου στην Πελοπόννησο. Το πιθανότερο και ως απάντηση στον κέντρωνα που εποίησε έτερος Αρκάς, στην Ορθοκωστά του Θ. Βαλτινού. Παρ' όλο που παρόμοια απάντηση αναμενόταν θυμώδης, το αφήγημα αποφεύγει τη συναισθηματική φόρτιση, είναι ωστόσο πυκνό, μάλλον καθ' υπερβολήν, δημιουργώντας -υποθέτουμε εμπρόθετα- την αίσθηση κανονιοβολισμού και προς αναχαίτιση των προηγηθέντων πυρών.

Σταθερός ωστόσο συνομιλητής παραμένει ο Γιάννης Πάνου. Το επιμύθιο, όπως εκφράστηκε... από το στόμα της παλιάς Remington..., «Η ιστορία φτάνει ως εδώ. Το καλοκαίρι του 1952 βρέθηκε νεκρός σε μια σπηλιά ο τελευταίος ένοπλος», κλείνει το πρώτο βιβλίο του Κ. Βούλγαρη. Αλλά και πέρα από το επιμύθιο, στα έξι κεφάλαια του βιβλίου, προλογικά κάθε φορά, ο συγγραφέας εκφράζει ανησυχία για τις προεκτάσεις του εμφυλίου στη γλώσσα, την ίδια έγνοια που δείχνει και ο Γιάννης Πάνου, χωρίς ωστόσο σε αυτόν να δηλώνεται ευθέως. Πάντως, ο Κ. Βούλγαρης, στον κατάλογο με τις πηγές των δανείων, υποτίθεται, αφηγήσεων, μνημονεύει μόλις έκτο τον Γιάννη Πάνου.

Ωριμότερο, μάλλον λιγότερο πυρετώδες, θα χαρακτηρίζαμε το δεύτερο βιβλίο του αφηγηματικού κύκλου, ίσως και γιατί αναφέρεται στις απαρχές του εμφυλίου σώματος. Εδώ ο συγγραφέας επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στη χώρα της Αρκαδίας, όχι όμως τη σημερινή και περιορισμένη αλλά την αρχαία, όπως δέσποζε καταλαμβάνοντας το κεντρικό τμήμα της χερσονήσου. Σε αντίθεση με το προηγούμενο βιβλίο, το δεύτερο είναι γραμμένο με ειρωνική διάθεση που κάποτε γίνεται σαρκαστική. Ήδη το ξεκίνημα φανερώνει τις συγγραφικές προθέσεις. Αντί της Αρκαδίας των ποιητών και της αναφοράς σε ειδυλλιακά τοπία, προτάσσεται η περιγραφή της πηγής της Στυγός· ένα αβυσσώδες τοπίο σε απόκρημνη παραφυάδα του Χελμού, με τα νερά να χάνονται σε καταβόθρες, τροφοδοτώντας τον φοβερό ποταμό του Αδη.

Ο Κ. Βούλγαρης ανατρέχει στην πλούσια αρκαδική μυθολογία δένοντας -εικάζουμε, και επινοώντας- θρύλους και δοξασίες. Μόνο που κατά το πλάσιμο της κοσμογονίας του για την περιούσια σε αυτόν γη ελκύεται προπαντός από τις εμφύλιες συγκρούσεις. Από τον γηγενή θεό Πάνα και τον μυθικό γενάρχη Πελασγό, αναδυθέντα από την αρκαδική γη, προχωρά στον πρώτο βασιλιά, τον Αρκάδα, και στον λαό του, που ωστόσο δεν εξυμνεί αλλά ελεεινολογεί. Κακομαθημένοι και τεμπέληδες οι Αρκάδες, τους αποδίδει ακόμη και την επινόηση του κομπολογιού. Ως πρώτη εμφύλια αναμέτρηση αναφέρει τη μακροχρόνια διαμάχη για τη χώρα της Θυρεάτιδος. Ακριβώς με την πολυθρύλητη μάχη για τη Θυρέα των τριακοσίων Αργείων και τριακοσίων Λακεδαιμονίων ξεκινά ο Γιάννης Πάνου το πρώτο μυθιστόρημά του και ο Κ. Βούλγαρης, συνομιλώντας μαζί του, παρουσιάζει μια διαφορετική εκδοχή που θέλει υποκινητές της μάχης τους Αρκάδες και αιτία τα άλογα των Θυρεατών. Γι' αυτό και ακολουθεί δεύτερη εμφύλια συμπλοκή, αυτή τη φορά ανάμεσα σε Λακεδαιμονίους και Αρκάδες, με τις Τεγεάτιδες ένοπλες να πρωτοστατούν. Μετά έρχονται και άλλες εμφύλιες ρήξεις· μεταξύ Τεγέας και Μαντινείας ή ανάμεσα σε Αζάνες και Αρκάδες. Θύματα του Εμφυλίου της Αρκαδίας, οι Τεγεάτες βρίσκουν καταφύγιο πέρα από τον Ερύμανθο, στο δάσος της Κάπελης, όπου και επιβιώνουν ως εκτροφείς εκλεκτής ράτσας αλόγων.

Ο Κ. Βούλγαρης δεν χαρακτηρίζει κέντρωνα το δεύτερο βιβλίο του, ωστόσο και πάλι συνταιριάζει διαφορετικές αφηγήσεις, αν και σε μικρότερη έκταση. Αποσπάσματα σε λόγια γλώσσα εναλλάσσονται με διηγήσεις στην καθομιλουμένη και διαλογικά μέρη, όπου ο συγγραφέας βρίσκει την ευκαιρία, αναφερόμενος στα περασμένα, να σπείρει ειρωνικές νύξεις για τα παρόντα.

Ωστόσο για έναν αναγνώστη ανυποψίαστο στα περί την Αρκαδία αυτές οι αλληγορικές αφηγήσεις για έχθρες και κατατρεγμούς ίσως φανούν κρυπτικές. Το βιβλίο κλείνει με επιστολή προς τον Τζων Πάνου, όπου γίνεται λόγος για τον μέγιστο των εμφυλίων, τον Πελοποννησιακό, την αρκαδική διάλεκτο, καθώς και την πολυσχιδή διαίρεση της γλώσσας των συγγραφέων. Αδιευκρίνιστο παραμένει αν η επιστολή απευθύνεται στον συγγραφέα Γιάννη Πάνου ή στον μυθοποιημένο παππού του. Σε κάθε περίπτωση η επιστολή καταλήγει με τη διαπίστωση: «... το βέβαιον είναι πως εν τη λογοτεχνία ουκ έστιν πλέον Αρκαδία». Ορθότατη παρατήρηση, αφού το ταμπεραμέντο νεότερων συγγραφέων δεν συνάδει με το κλίμα και τα ειδύλλια που καλλιέργησε η Αρκαδία ανά τους αιώνες.

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, ΤΟ ΒΗΜΑ , 16-06-2002