Η άγνωστη κοινωνία πολιτών

Είναι διάχυτη η εντύπωση ότι, ενώ κατά την περίοδο της μεταπολίτευσης, η ελληνική κοινωνία ήταν «κομματοκρατούμενη» και πολιτικά φορτισμένη, σήμερα είναι πολιτικά απαθής. Διαχρονικά και συγκριτικά με τις περιπτώσεις άλλων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ελληνική κοινωνία πολιτών, αποτελούμενη από ομάδες συμφερόντων, μη κυβερνητικές οργανώσεις και σωματεία κάθε είδους, θεωρείται ότι είναι ισχνή και ότι έχει συνθλιβεί ανάμεσα στο λεγόμενο ατομικισμό του Έλληνα και τη μεταπολιτευτική «κομματοκρατία». Είναι κυρίαρχη η άποψη ότι οι Έλληνες δεν κινητοποιούνται πλέον από τα κόμματα ούτε από άλλες, μη κομματικές οργανώσεις.
Αν και όλα αυτά αληθεύουν σε μεγάλο βαθμό, εντούτοις τα τελευταία χρόνια παρατηρείται ένα φάσμα συλλογικών δραστηριοτήτων οι οποίες δεν προέρχονται από τα κόμματα ούτε κατευθύνονται από το κεντρικό κράτος. Παραδείγματα αποτελούν η περιοδική έξαρση των κοινωνικών κινημάτων, η ανάπτυξη του εθελοντισμού και η στροφή της προσοχής του κοινού και των μέσων μαζικής ενημέρωσης προς τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Ιδιαίτερο παράδειγμα είναι η κοινωνική κινητοποίηση για την παροχή βοήθειας στους σεισμοπαθείς της Αθήνας τον Σεπτέμβριο του 1999, η οποία αποτέλεσε και την αφορμή αυτού του βιβλίου.
Το τελευταίο αυτό θέμα είναι μια εμπειρική μελέτη περίπτωσης που εμπνέεται από την κεντρική υπόθεση εργασίας του βιβλίου. Η υπόθεση εργασίας λέει πως, πλάι στη σχετική ατροφική κοινωνία πολιτών, όπως αυτή έχει καταγραφεί σε στατιστικές οργανώσεων και εγγεγραμμένων μελών σωματείων, έχει αναπτυχθεί μια άτυπη, δηλαδή ανεπίσημη και γι' αυτό σχετικά άγνωστη κοινωνία πολιτών. Ωστόσο, η αδυναμία επακριβούς μέτρησης αυτής της λιγότερο φανερής κοινωνίας πολιτών, δεν την κάνει λιγότερο σημαντική για την πολιτική και την κοινωνική ανάλυση και την κατανόηση των σχέσεων κράτους και κοινωνίας.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο σεισμός του Σεπτεμβρίου 1999 στην Αττική και η κινητοποίηση μεγάλου αριθμού ατόμων και οργανώσεων για την προσφορά βοηθείας στους σεισμοπαθείς αποτέλεσαν το έναυσμα για μια σειρά συζητήσεων μεταξύ των Γιάννη Κάλλα, Νίκου Στυλιανίδη, Δημήτρη A. Σωτηρόπουλου, Βασίλη Βουτσάκη και Νικήτα Λιοναράκη. Οι συζητήσεις τους οδήγησαν στη δημοσίευση του παρόντος συλλογικού τόμου. Το ερέθισμα ήταν η ευρύτητα της κινητοποίησης καθώς και η άτυπη μορφή της. H ευρύτητα της κινητοποίησης έθεσε σε αμφισβήτηση την κρατούσα θεωρία περί αδυναμίας της κοινωνίας των πολιτών στην Ελλάδα, ενώ η άτυπη μορφή της κοινωνικής δράσης αποτέλεσε την αρχική υπόθεση εργασίας για την ερμηνεία του απρόσμενου όγκου της κινητοποίησης αυτής. H ιδιαίτερα επιτυχημένη συμμετοχή χιλιάδων εθελοντών στη διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας επανέφερε στο προσκήνιο τη συζήτηση περί ενεργού ή όχι κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα. Ερωτήματα θεωρητικά, επιστημολογικά, μεθοδολογικά και εμπειρικά σε σχέση με την κοινωνία πολιτών αποτελούν τον κορμό των κεφαλαίων του βιβλίου H άγνωστη κοινωνία πολιτών.



Κράτος και εθελοντισμός



Το θέμα του πρώτου κεφαλαίου είναι ο εθελοντισμός ως μια έκφανση της κοινωνίας πολιτών. Δύο κύρια ερωτήματα απασχολούν τον Βουτσάκη, ο οποίος επιχειρεί να τα απαντήσει μέσω μιας εκτενούς συζήτησης της διεθνούς βιβλιογραφίας. Το πρώτο ερώτημα αφορά τον ρόλο του κράτους απέναντι στον εθελοντισμό. H απάντηση που δίνει ο Βουτσάκης είναι ότι η πολιτεία θα πρέπει να εγγυάται και να στηρίζει τον εθελοντισμό, αλλά όχι να τον ενισχύει ενεργά, καθώς κάτι τέτοιο θα έθιγε την αυτονομία και τη διαφορετικότητα των πολιτών. Το δεύτερο ερώτημα που τον απασχολεί αφορά τον βαθμό στον οποίο η κοινωνία πολιτών θα πρέπει να συμμετέχει στη λήψη αποφάσεων: θα πρέπει να συμμετέχει στο στάδιο των διαβουλεύσεων ή είναι προτιμότερο να συμμετέχει και στη διαδικασία λήψεως αποφάσεων; H απάντησή του είναι ότι για λόγους δημοκρατίας και ισοτιμίας είναι προτιμότερο η κοινωνία πολιτών να συμμετέχει μόνο στο στάδιο των διαβουλεύσεων. H θεωρητική απάντηση του Βουτσάκη είναι ενδιαφέρουσα στον βαθμό που τα ερωτήματα αυτά απασχολούν την ελληνική πολιτεία και στον βαθμό που η διάκριση μεταξύ σταδίου διαβουλεύσεων και σταδίου λήψεως αποφάσεων ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα των διαδικασιών αλλαγής δημόσιας πολιτικής στην Ελλάδα.

Το επόμενο κεφάλαιο, γραμμένο από τον Σωτηρόπουλο, απαντάει σε κάποια από τα θέματα που θέτει ο Βουτσάκης και προχωράει σε μια πιο συγκεκριμένη συζήτηση της κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα. Παρατηρεί ότι η μέχρι τώρα βιβλιογραφία για την Ελλάδα συνήθως αναφέρεται στον αδύναμο ή ατροφικό χαρακτήρα της κοινωνίας πολιτών και υποστηρίζει ότι πλάι στην αδύναμη, «μετρήσιμη» κοινωνία πολιτών έχει αναπτυχθεί μια άλλη, άτυπη, μη θεσμοθετημένη κοινωνία πολιτών. Το δίπολο τυπική - άτυπη κοινωνία πολιτών μπορεί να παραλληλιστεί με άλλες μορφές δυαδικότητας που τονίζουν τον συχνά επίσημο και ανεπίσημο χαρακτήρα πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων στην Ελλάδα (π.χ., οικονομία - παραοικονομία). Ο συγγραφέας προσεγγίζει το ερώτημα διερευνώντας το πώς εξελίχθηκε και το πώς διαμορφώθηκε η δυναμική της κοινωνικής κινητοποίησης μετά τη μεταπολίτευση του 1974. H πρόταση του Σωτηρόπουλου είναι ενδιαφέρουσα και έχει θεωρητικές και μεθοδολογικές προεκτάσεις. H παρατήρηση μιας δυναμικής άτυπης κοινωνίας πολιτών θέτει θέματα ορισμού του όρου «κοινωνία πολιτών», καθώς και αναζήτησης τρόπων συγκέντρωσης εμπειρικού υλικού και μέτρησης άτυπων εκφάνσεων της κοινωνίας αυτής. Τέλος, ενδιαφέρον θα είχε η συγκριτική ανάλυση της άτυπης κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα με εκείνες άλλων χωρών στην Ευρώπη και στον κόσμο.



Μέθοδοι αποτύπωσης



Τα επόμενα δύο κεφάλαια, γραμμένα από τους Στυλιανίδη και Κάλλα, ασχολούνται ακριβώς με τις επιστημολογικές και μεθοδολογικές προεκτάσεις της ύπαρξης μιας άτυπης κοινωνίας πολιτών στην Ελλάδα. Συγκεκριμένα, αφορούν τις μεθόδους αποτύπωσης της δράσης της κοινωνίας πολιτών κατά την περίοδο των σεισμών στην Αττική, τον Σεπτέμβριο του 1999. Ο Στυλιανίδης υποστηρίζει ότι ένας ανοιχτός ορισμός της κοινωνίας πολιτών είναι απαραίτητος, καθώς σημαντική ήταν η δράση των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης και των επιχειρήσεων στον συντονισμό αλλά και στην προσφορά βοηθείας προς τους σεισμοπαθείς. Ενας στενός ορισμός της έννοιας «κοινωνία πολιτών» δεν θα συμπεριελάμβανε τη μελέτη της δραστηριοποίησης τέτοιου είδους οργανώσεων. Τέλος, ο Κάλλας παραθέτει τις δυσκολίες καταγραφής των ενεργειών της κοινωνίας πολιτών, τόσο λόγω της άτυπης μορφής της όσο και λόγω του έκτακτου χαρακτήρα τού υπό μελέτη γεγονότος. Καταλήγει σε προτάσεις για τη συλλογή και καταγραφή περισσότερων δεδομένων, καθώς και σε κάποιες πιθανές κατευθύνσεις για περαιτέρω μελέτη.

Στο σύνολό του ο τόμος αυτός αποτελεί μια σημαντική συνεισφορά στη συνεχώς αυξανόμενη βιβλιογραφία για την κοινωνία πολιτών στην Ελλάδα. Προσφέρει μια σε βάθος ανάλυση της δράσης της κοινωνίας των πολιτών με αφορμή την περίοδο των σεισμών του 1999, παραθέτοντας τα θεωρητικά, εμπειρικά, επιστημολογικά και μεθοδολογικά ζητήματα που σχετίζονται με το κεντρικό ερώτημα του βιβλίου. Το έργο αυτό φωτίζει μια σειρά ερωτημάτων που θα μπορούσαν να μελετηθούν περαιτέρω. Τέτοια ερωτήματα είναι η σχέση μεταξύ τυπικής και άτυπης κοινωνίας πολιτών, η συγκρισιμότητα των στοιχείων που παρατίθενται εδώ με αυτά άλλων χωρών ή ακόμη και άλλων περιπτώσεων εκτάκτου ανάγκης στην Ελλάδα και, τέλος, η γενικότερη σημασία της ύπαρξης μιας άτυπης κοινωνίας πολιτών για το πολιτικοδιοικητικό μας σύστημα. Το βιβλίο αυτό θα πρέπει να απασχολήσει τόσο την ακαδημαϊκή κοινότητα όσο και στελέχη δημόσιων, ιδιωτικών και μη κυβερνητικών φορέων.



Στέλλα Λαδή (λέκτωρ του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 28-11-2004