Τρομοκρατία και δικαιώματα

Απέναντι στο φαινόμενο της τρομοκρατίας οι κυβερνήσεις των σύγχρονων δημοκρατιών αντιδρούν με αναστολή ή με περιορισμό των εγγυήσεων και των ελευθεριών, και ιδίως της προσωπικής ασφάλειας των πολιτών τους. Τα τρομοκρατικά φαινόμενα επαναφέρουν στο επίκεντρο του πολιτικού και νομικού προβληματισμού το ζήτημα της βίας στο όνομα αρχών και αξιών. Η διεθνική και πλανητική εμβέλεια της σύγχρονης τρομοκρατίας έχει οδηγήσει τη διεθνή κοινότητα στην ένταση του συντονισμού και της συνεργασίας για την αντιμετώπισή της και στην προσφυγή σε θεσμικά και επιχειρησιακά μέτρα όπου η κρατική ασφάλεια αντιπαρατίθεται άνισα με τις ατομικές ελευθερίες και τα δικαιώματα, μια και αυτά εξ ορισμού αποτελούν τον ασθενέστερο πόλο. Το δίλημμα σαφές: ασφάλεια του κράτους ή ανασφάλεια του δικαίου; Οι συμβολές του παρόντος τόμους επιχειρούν μια ψύχραιμη εκτίμηση των συνθέτων ζητημάτων που εγείρουν για τη λειτουργία της δημοκρατίας οι νέες αυτές περιστάσεις από τη σκοπιά της νομικής και πολιτικής επιστήμης, των διεθνών σχέσεων, της ηθικής και πολιτικής φιλοσοφίας.

Στον τόμο συμβάλλουν οι: Αντώνης Μαντιτάκης, Ιωάννης Μανωλεδάκης, Νίκος Παρασκευόπουλος, Απόστολος Παπατόλιας, Βασίλης Βουτσάκης, Ανδρέας Τάκης, Δημήτρης Μπελαντής, Χρήστος Τσαϊτουρίδης, Δημήτρης Σαραφιανός, Δημήτρης Χριστόπουλος, Γιώργος Κατρούγκαλος και Σταύρος Τσακυράκης.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Πρόσφατα κυκλοφόρησε μια συλλογή επιστημονικών μελετών με τίτλο Τρομοκρατία και Δικαιώματα σε επιμέλεια των A. Τάκη και A. Μανιτάκη (που προλογίζει και το έργο). Ο υπότιτλος «Από την ασφάλεια του κράτους στην ανασφάλεια δικαίου» καταδεικνύει τον κριτικό τόνο του συλλογικού αυτού τόμου.



Ο «εσωτερικός εχθρός»



Στη συνεισφορά του στο έργο ο I. Μανωλεδάκης εξετάζει τη σχέση κρατικής ασφάλειας και ελευθερίας, διεξερχόμενος τις νομοθετικές εξελίξεις στον ευρωπαϊκό δικαιικό χώρο, επισημαίνοντας ορθά το νομικά ανυπόστατο του προκαταβολικού αποκλεισμού της τρομοκρατίας από το πολιτικό έγκλημα, στον βαθμό που δεν πρόκειται για γυμνή «κοινωνική» τρομοκρατία. Οσο δεν αντιμετωπίζονται τα κοινωνικά και οικονομικά αίτια του φαινομένου τόσο θα αυξάνεται η τελευταία, τονίζει ο συγγραφέας, ο οποίος ορθά - με το δημοκρατικό ήθος που τον ξεχωρίζει - διακρίνει το επιστημονικό καθήκον του θεωρητικού του δικαίου από τον άχαρο ρόλο του ιδεολογικού απολογητή των περιστασιακά ισχυρών. Το αυταρχικό ποινικό δίκαιο, που καθιστά τον μέσο πολίτη «εσωτερικό εχθρό», ερευνά κριτικά ο N. Παρασκευόπουλος. Από την ελλειμματική προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων περνάμε σήμερα στη υπερπροστατευτική λειτουργία της καταστολής, που στηρίζεται στην αντίληψη του εγκληματία ως δημόσιου εχθρού, στη συλλογική ευθύνη και στην ανελαστική «μηδενική ανοχή».

Τον θεσμό του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου εξετάζει ο A. Παπατόλιας. Ειδικότερα εκθέτει την προϊστορία του και τα επιχειρήματα υπέρ και κατά της παγκόσμιας ποινικής δικαιοδοσίας (αναβάθμιση της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έναντι του ρεαλιστικού σκεπτικισμού προς τις οικουμενικές αρχές, αντιστοίχως). Ο συγγραφέας επισκοπεί τις διατάξεις του Καταστατικού θίγοντας προβληματικά τους σημεία, όπως είναι ο ορισμός της «επίθεσης», η ρήτρα opt-out και πλευρές των όρων άσκησης της δικαιοδοσίας του δικαστηρίου. Την έναντι αυτού στάση των ΗΠΑ θεωρεί εύλογα αποτέλεσμα ρεαλιστικής γεωπολιτικής στρατηγικής στάσης, που απολυτοποιεί τον ρόλο του Συμβουλίου Ασφαλείας στις διεθνείς σχέσεις και είναι κανονιστικά ελλειμματική.



H έννοια του συμφέροντος



Τη ρεαλιστική θεωρία των διεθνών σχέσεων ανατέμνει ο B. Βουτσάκης εντοπίζοντας μια αδυναμία του θεωρήματός της περί ασφαλείας. Ο κλασικός ρεαλισμός υποτιμά τη διακρατική συνεργασία και δεν αποσαφηνίζει την έννοια του συμφέροντος επιβίωσης του εθνικού κράτους, οδηγούμενος στην αναγνώριση της αναγκαιότητας κάποιας έννοιας δεσμευτικότητας στις διεθνείς σχέσεις. Ο δομικός ρεαλισμός καταλήγει δογματικά από τη διεθνή αναρχία στην ανάγκη προσφυγής στη βία και αγνοεί κρίσιμα για την οριοθέτηση της έννοιας της ισορροπίας δυνάμεων αξιολογικά μεγέθη («επίθεση», «εθνική ταυτότητα»). Και οι δύο εκδοχές αυξάνουν αντί να τιθασεύουν την ανασφάλεια, καταλήγει ο συγγραφέας.

Την κανονιστική «θετικότητα» των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ως καίριας συνιστώσας του «ηθικοπολιτικού και νομικού πολιτισμού» μας, σε πείσμα των ρεαλιστικών αντιρρήσεων, υπογραμμίζει στην ιδιαίτερα αξιοσημείωτη μελέτη του ο A. Τάκης, προεκτείνοντας την καντιανή κοσμοπολιτική ιδέα προς την κατεύθυνση ενός προτάγματος «πλανητικής κοινωνίας των πολιτών». H καθολικότητα των δικαιωμάτων αποτελεί υπόρρητη προκείμενη της ίδιας της αντιοικουμενιστικής σκέψης, διαφορετικά η κριτική της είναι ανήθικος κυνισμός. Ο συγγραφέας με απόλυτη συνέπεια οδηγείται στο συμπέρασμά του: ό,τι καθιστά δυνατή την ύπαρξη και ανάπτυξη της προσωπικότητας διαθέτει ηθική και νομική πρωταρχία έναντι άλλων μορφών νομικών δικαιωμάτων που δεν εξαρτάται ούτε από μεταφυσικές αρχές ούτε από κυριαρχικές πολιτικές αναγνωρίσεις.



Δαιμονοποίηση της «βίας»



Την προβληματική των ανθρωπιστικών επεμβάσεων εκθέτει ο Δ. Μπελαντής, ο οποίος τις θεωρεί αντίθετες του πολιτικού αυτοκαθορισμού ενός κράτους. Ακόμη και επί οικουμενικών εγκλημάτων η επέμβαση του «εγγυητή» των δικαιωμάτων δεν νομιμοποιείται, αναγκαστικά δε δικαιολογείται με προσφυγή στην «κατάσταση ανάγκης» ή στο φυσικό δίκαιο. Ο συγγραφέας τονίζει την επιλεκτικότητα των επεμβάσεων και τον δυτικοκεντρισμό της ιδεολογίας της οικουμενικότητας. Ιδιαίτερα με τη μετατροπή του εγκληματία σε τρομοκράτη-εχθρό κορυφώνεται η άσκηση πολιτικής κυριαρχίας της Δύσης, που προασπίζεται την ασφάλεια του «αυτοκρατορικού» συστήματος, κατά τη γνώριμη ορολογία των Hardt-Negri. Το φιλελεύθερο συνταγματικό κράτος ωθείται προς τον «πλανητικό φιλελεύθερο κρατισμό», καταλήγει ο Μπελαντής. Τη δομή της αντιτρομοκρατικής νομοθεσίας αναλύουν με εμβρίθεια οι Δ. Σαραφιανός - Χρ. Τσαϊτουρίδης. Διαπιστώνουν ότι αυτή τονίζει την «εξαίρεση» ως θεμέλιο ισχύος της έννομης τάξης, αποτελεί περισσότερο πολεμικό μέτρο παρά νομικό εργαλείο και απολυτοποιεί την ασφάλεια σε βάρος της ελευθερίας. Εκτενώς παρουσιάζεται η αμερικανική και ευρωπαϊκή νομοθεσία και τονίζονται ιδίως η ποινικοποίηση του φρονήματος και η αδιαφοροποίητη δαιμονοποίηση της «βίας», που διαλεκτικά συνεπάγεται την ανεξέλεγκτη κρατική βία στο όνομα του «διαλόγου». Την αποθέωση της βίας ως συνέπειας της άσκησης απροκάλυπτης κυριαρχίας αναδεικνύει με οξύτητα αλλά και πειστικότητα ο Δ. Χριστόπουλος εξετάζοντας την ακύρωση του διεθνούς δικαίου μέσα από πράξεις κρατικής αυτοδικίας, που παρουσιάζεται ως «αυτοάμυνα» έναντι απειλών πράξεων όπως αυτές της 11.9.2001. Συμπτώματα αυτής της κατάστασης: ηθικοποίηση του δικαίου, μετατροπή της κοινωνίας σε «κοινότητα», αξιολογική φόρτιση στη θέση της έλλογης στάσης, εθνικισμός. Ο συγγραφέας προειδοποιεί ότι ο μαρασμός της κρατικής κυριαρχίας κάθε άλλο παρά εγγυάται την κατοχύρωση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Την αντίθεση της αντίδρασης των ΗΠΑ μετά την 11.9.2001 στο διεθνές δίκαιο και την εξήγησή της μόνο με βάση τον πολιτικό οπορτουνισμό τονίζει ο Γ. Κατρούγκαλος. Τέλος, σε μάλλον προσωπικό τόνο, περιγράφει το πολιτικό δίλημμα ενός θιασώτη των αμερικανικών φιλελεύθερων αξιών μπροστά στην πρόκληση του χτυπήματος της 11.9.2001 ο Στ. Τσακυράκης. Συνολικά και ανεξάρτητα από το αν συμφωνεί ή διαφωνεί κανείς με επί μέρους θέσεις των συγγραφέων, το βιβλίο διακρίνεται από ευρύ διεπιστημονικό πνεύμα, συνοχή επιχειρημάτων και ικανοποιητικό βάθος ανάλυσης. Σίγουρα μια αξιέπαινη προσπάθεια.



Χάρης Παπαχαραλάμπους (ειδικός επιστήμονας του Συνηγόρου του Πολίτη)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 05-12-2004