Νίκος Καζαντζάκης, Η αγωνία του και το έργο του ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Όταν οι εκδότες Σύψας και Σιαμαντάς μου ζήτησαν να τους γράψω ένα βιβλίο για τον Καζαντζάκη, ένα βιβλίο που να τον εξηγεί, να τον αναλύει και να τον παρουσιάζει στο σύνολό του για τους αναγνώστες τους, δεν νόμισα καθόλου πως μου έκαναν μια πρόταση ευκαιρίας. Αυτού του είδους οι εργασίες, είναι ίσως οι πιο αναγκαίες, είναι όμως και οι πιο δύστροπες. Κι' οφείλω να ομολογήσω πως αν δεν επρόκειτο για τον Καζαντζάκη, η απάντησή μου θα ήταν άμεσα αρνητική. Και γιατί ειδικά για τον Καζαντζάκη, αυτή μου η συγκατάβαση; θα ρωτούσε κανείς. Δεν ξέρω αν έχω δίκηο ή άδικο, νομίζω όμως πως υπάρχει ένα χρέος ανεξόφλητο απέναντι σ' αυτή τη μορφή. Όχι ένα χρέος ατομικά δικό μου. Ένα χρέος, που πέφτει σε όλους όσους μπορούν, κι' όσο το χρέος μένει ανεξόφλητο, γίνεται τόσο και πιο πολύ δικό του για όποιον μπορεί. Μια τέτοια εργασία ωστόσο, δεν μου είχε ποτέ περάσει από το μυαλό μου, κι' η τυχόν συγκατάθεσή μου θ' αποτελούσε μια δέσμευση που μπορεί και να μ' έκανε να δυσφορήσω αργότερα, όχι τόσο για την ευθύνη, όσο για τον κόπο που με περίμενε. Κι' όμως πολύ γρήγορα, αντέστρεψα τα πράγματα. Δεν υπάρχει κόπος, μόνον ευθύνη υπάρχει. Την ευθύνη δεν την φοβόμουν, τον κόπο δεν τον λογάριαζα, επομένως θα μπορούσα να ειπώ "ναι". Ένα ταξίδι άλλωστε μες απ' τους κόσμους των εμπειριών ενός άλλου, είναι το πιο ενδιαφέρον ταξίδι, ένα ταξίδι που σε καμμιά περίπτωση δεν θάπρεπε να το παραλείπει κανείς, όταν του παρέχεται αυτή η δυνατότητα. Ένας άνθρωπος, είναι κι' αυτός ένας κόσμος. Ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος. Ταξιδεύοντας στον έξω κόσμο, δεν συλλέγουμε περισσότερα ίσως απ' όσα συλλέγουμε ταξιδεύοντας μέσα στον άνθρωπο. Ο Καζαντζάκης είναι ένας κόσμος εκφρασμένος, γραμμένος, ζωγραφισμένος. Έχει γίνει "αισθητός", όπως θα μπορούσε νάλεγε κι' ο ίδιος. Η γιομάτη απόγνωση προσπάθειά του να κάνει τη σάρκα πνεύμα -τη σάρκα και γενικώτερα τον κόσμο του αισθητού, η μεταμόρφωση αυτή πραγματοποιείται μέσα στην τέχνη,- είχε σαν αποτέλεσμα να δώσει στο πνεύμα του μορφή - μορφές - να μπορεί να ικανοποιεί την περιέργεια και να υφίσταται τον έλεγχο, του διαρκώς ανανεουμένου παρόντος. [...]
Ο Καζαντζάκης δεν αποτελεί ένα συνηθισμένο φαινόμενο. Δεν είναι ένας συγγραφέας που έχει αρχή και τέλος, που κρίνεται από το κάθε βιβλίο του χωριστά ή και μόνον από το σύνολο των βιβλίων του αν θέλετε. Ο Καζαντζάκης προεκτείνεται και πέρα απ' αυτά. Τα βιβλία του βρίσκονται σε συνάρτηση με μιαν αλληλουχία καταστάσεων, εννοιών και πραγμάτων, και πρέπει να εξετασθούν κάτω από ένα ειδικό φως. Ο Οδυσσέας είναι μια από τις ισχυρότερες φυσιογνωμίες της αρχαιότητας και τη φυσιογνωμία του αυτή τη χρωστάει στον Όμηρο, που έγραψε ή τραγούδησε την περιπέτειά του. Αν ο Οδυσσέας ήταν και συγγραφέας, δεν θα ήταν το περισσότερο αυτό ή καλλίτερα δεν θα ήταν μόνο αυτό. Κι ο Καζαντζάκης είναι ένας Οδυσσέας που πάλαιψε μέσα στο χώρο και μέσα στο χρόνο που του δόθηκαν. Μια συνεχής μετατόπιση, μια πάλη αδιάκοπη, πάλη τυραννική, χωρίς έλεος.