Τριστάνος και Ιζόλδη

Η όπερα Τριστάνος και Ιζόλδη, αυτός ο ύμνος στον απόλυτο έρωτα, πρωτοπαρουσιάστηκε στο Μόναχο το 1865, ύστερα από διαταγή του Λουδοβίκου Β' της Βαυαρίας, θαυμαστή του στενού φίλου του συνθέτη. Είχαν περάσει δέκα χρόνια από τη στιγμή που ο Βάγκνερ διέκοψε την εργασία του πάνω στο Δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ, για να ασχοληθεί μαζί του. Επηρεασμένος από το βιβλίο του Σοπενχάουερ Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση, από τους Ύμνους στη νύχτα του Νοβάλις, αλλά κυρίως από τον βαθύτατο έρωτα που ένιωθε για την κατά δεκαπέντε χρόνια νεότερή του Ματίλντε Βέζεντονκ, δημιούργησε μια όπερα που επηρέασε όσο καμιά άλλη σύνθεση την πορεία της ευρωπαϊκής μουσικής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Η όπερα Τριστάνος και Ιζόλδη ανεβαίνει για πρώτη φορά στο Μόναχο, το 1865, ύστερα από διαταγή του Λουδοβίκου του Β' της Βαυαρίας, θαυμαστή και στενού φίλου τού Βάγκνερ. Επηρεασμένος από τον Σοπενχάουερ (Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση), από τον Νοβάλις (Υμνοι στη νύχτα), αλλά και από το μεγάλο έρωτα που τρέφει για την κατά δεκαπέντε χρόνια νεότερή του Ματίλντε Βέζεντοκ, ο συνθέτης συμπυκνώνει στο μνημειώδες αυτό δημιούργημά του τις καταστατικές αρχές του ευρωπαϊκού ρομαντικού κινήματος. Η πίστη στον απόλυτο έρωτα, η αποθέωση της νύχτας και της φαντασίας, σε αντιπαραβολή με την ημέρα και τη βασανιστική πραγματικότητα, όπως και το όραμα της εξόδου από τον κοινωνικό, τον πολιτικό και τον ιστορικό κόσμο υπέρ μιας υψηλής πτήσης προς την καθαρότητα του ουρανού και την έως θανάτου αφοσίωση στον ερωτικό σύντροφο σημαδεύουν βαθιά τη βαγκνερική όπερα και προσδιορίζουν με προγραμματικό (αν μπορούμε να το πούμε έτσι) τρόπο την ταυτότητά της.

Οι εκδόσεις «Ικαρος» παρουσιάζουν τώρα τον Τριστάνο σ' έναν εκπληκτικής καλαισθησίας τόμο, σε απόδοση του Αλέξανδρου Ισαρη, που πρωτομετέφρασε το λιμπρέτο του Βάγκνερ προ επταετίας, για τις ανάγκες του προγράμματος του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Στην ανά χείρας έκδοση ο Ισαρης έχει ξαναδουλέψει τη μετάφρασή του (οι μεταφράσεις γερνούν με ταχύτερο ρυθμό απ' όσο εμείς, σημειώνει στον πρόλογό του), την οποία και σπεύδει να συνοδεύσει με μια πυκνή μελέτη του βαγκνεριστή Ντίτερ Μπορχμάγερ για τις λογοτεχνικές πηγές του Τριστάνου, όπως και με δύο δικά του σχετικά κείμενα: ένα διεξοδικό δοκίμιο για το μύθο του Τριστάνου και της Ιζόλδης κι ένα εξαιρετικά κατατοπιστικό χρονολόγιο για την πορεία και τις μεταμορφώσεις του μέσα στο χρόνο, αρχής γενομένης από τον 6ο π.Χ. αιώνα στην Κορνουάλη.



Γέννηση, άνοδος και πτώση της αγάπης



Η δράση του έργου τοποθετείται στον πρώιμο Μεσαίωνα. Ο Τριστάνος σκοτώνει τον Μόρολντ, τον αρραβωνιαστικό της Ιζόλδης, και γίνεται πάραυτα ο μέγας ήρωας της Κορνουάλης. Κατά τη διάρκεια, ωστόσο, της μονομαχίας με τον Μόρολντ τραυματίζεται βαριά ο ίδιος κι εμφανίζεται στην Ιζόλδη με ψεύτικο όνομα, παρακαλώντας τη να τον γιατρέψει. Η Ιζόλδη το κάνει, αλλά, όταν ανακαλύπτει το πραγματικό του πρόσωπο, αποφασίζει να τον σκοτώσει. Την ώρα, όμως, που σηκώνει το σπαθί της για να του πάρει το κεφάλι, εκείνος την κοιτάζει στα μάτια και κάνει αμέσως τον έρωτά της να ξεσπάσει παράφορα. Ο Τριστάνος επιστρέφει στην πατρίδα του και προτείνει παρά προσδοκίαν στο βασιλιά Μάρκο -και θείο του- να την παντρευτεί. Η Ιρλανδή πριγκίπισσα κατηγορεί τον Τριστάνο ότι περιφρονεί την αγάπη της και ζητάει εκδίκηση για το φόνο του αρραβωνιαστικού της. Ο Τριστάνος δέχεται να πιει το θανατηφόρο δηλητήριο που έχει ετοιμάσει η βάγια της, ενώ η Ιζόλδη του αρπάζει την τελευταία στιγμή από τα χέρια το κύπελλο για να πάρει το μερτικό της. Περιμένουν πλέον και οι δύο το θάνατο, αλλά η βάγια έχει αλλάξει το δηλητήριο με ερωτικό φίλτρο και το ζευγάρι δεν μπορεί παρά να παραδοθεί χωρίς αντίσταση στο σφοδρό πάθος του. Στη Δεύτερη Πράξη συναντάμε τον Τριστάνο και την Ιζόλδη να λατρεύουν τη νύχτα (μόνο νύχτα μπορούν να βρεθούν μακριά από τα βλέμματα των άλλων) και να ζουν τον έρωτά τους σε πλήρη και αδιάπτωτη ένταση. Η προδοσία, ωστόσο, έρχεται σύντομα να καταστρέψει τα πάντα. Ο Τριστάνος πέφτει θανάσιμα τραυματισμένος από τον Μέλοτ, τον καλύτερό του φίλο, που είναι επίσης ερωτευμένος με την Ιζόλδη, και η Ιζόλδη βιάζεται στην Τρίτη Πράξη να τον ακολουθήσει στο σκοτάδι, για πάντα ενωμένη μαζί του.



Η μαγεία της νύχτας



Το λιμπρέτο του Βάγκνερ είναι ατόφια ποίηση: κάδρα που ανοίγουν ξαφνικά στο βάθος της σκηνής, υψηλές ερωτικές νότες, δραστικές εικόνες, απρόσμενο ταίριασμα των λέξεων και των φράσεων, επιταχύνσεις που βάζουν φωτιά και προκαλούν μοιραίες συγχύσεις ή επιβραδύνσεις που αποκαλύπτουν τα εσώτερα, αχαλίνωτα αισθήματα των πρωταγωνιστών. Εκείνο που υπερισχύει, βεβαίως, είναι, όπως το λέγαμε και προεισαγωγικά, η λατρεία και η μαγεία της νύχτας, η οποία έρχεται κάποια στιγμή να καλύψει (κυριολεκτικά και μεταφορικά) τα πάντα: Ιζόλδη επιθυμείς να πας / εκεί που πάει κι ο Τριστάνος; / Στη χώρα που ο Τριστάνος εννοεί, / ήλιος ποτέ δεν λάμπει: / είναι η σκοτεινή / χώρα της νύχτας, / απ' όπου μ' έστειλε η μάνα μου, / όταν, εμένα που / στο θάνατο συνέλαβε, / μέσ' απ' το θάνατο / με έδωσε / στο φως. / Είναι εκεί όπου με γέννησε, / το κάστρο του έρωτά της, / το θαυμαστό βασίλειο της νύχτας, / απ' όπου ξύπνησα κάποια φορά: / αυτό είναι που ο Τριστάνος σου προσφέρει / τώρα που πρώτος ξεκινά: / ν' ακούσει τώρα θέλει απ' την Ιζόλδη / αν θέλει πρόθυμα / να τον ακολουθήσει! Δεν είναι τυχαίες οι δυσκολίες που συνάντησε με ένα τέτοιο λιμπρέτο ο Βάγκνερ στην εκτέλεση της όπεράς του. Ας σημειωθεί επιπροσθέτως ότι η πρώτη παγκόσμια παρουσίαση του Τριστάνου αντιμετωπίστηκε με πλήθος επιφυλάξεις, οι επικριτικότερες των οποίων συγκεντρώθηκαν στο ηθικό μήνυμα του έργου, που θεωρήθηκε -αν μη τι άλλο- επιβλαβές για τη συνοχή των κοινωνικών αξιών. Είναι επίσης ενδιαφέρον να δει κανείς τη διαδρομή του μύθου τού Τριστάνου και της Ιζόλδης ανά τους αιώνες και τον τρόπο με τον οποίο φτάνει στην καλλιτεχνική συνείδηση του Βάγκνερ μέσω του μεσαιωνικού Γερμανού ποιητή Γκότφριντ φον Στράσμπουργκ (1210), όπως τον συμπλήρωσε ο Ούρλιχ φον Τίρχαϊμ (1240).

Οπως κι αν έχει, είναι ευτύχημα που κρατάμε στα χέρια μας τη Βίβλο του ευρωπαϊκού ρομαντισμού σε μια τόσο προσεγμένη μετάφραση και έκδοση, που συμπληρώνεται με σπουδαίο εικονογραφικό υλικό και μας προσφέρεται με ένα σε κάθε περίπτωση γοητευτικό και ιδιαίτερα επιμελημένο εξώφυλλο.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2002